حفاظت از ذخایر ژنتیکی گیاهی؛ فرصت ها و چالش ها

باوجود آنکه ایران در کمربند خشکی جهان قرار گرفته است یکی از متنوعترین اقلیم های جهان را دارا بوده و دارای تنوع وسیعی ازشرایط آب و هوایی از خشک و حاره ای تا سرد و مرطوب است. این تنوع وسیع جغرافیایی و اقلیمی موجب تنوع بسیار وسیعی درگستره گیاهان و جانوران ایران گردیده است، بطورکه تنوع گیاهی موجود در ایران به تنهایی از تنوع موجود در قاره مرطوبی مانند اروپا بیشتر است. علاوه بر آن ایران بعنوان یکی از مراکز اصلی تکامل کشاورزی در جهان، مبدا بسیاری از گونه های زراعی بوده و از تنوع وسیعی برای مهمترین گیاهان زراعی مانند غلات، بقولات، گیاهان علوفه ای، درختان میوه، گیاهان دارویی و زینتی برخوردار است. ازطرف دیگر وجود نیروی متخصص و آموزش دیده موجود در کشور که از دیرباز متوجه اهمیت این تنوع وسیع بوده و با تلاش فراوانبرنامه هایی را برای جمع آوری و حفاظت از این ژرم پلاسم آغاز کرده و منابع با ارزشی را در چندین بانک ژن تخصصی جمع آوری نموده است که بنوبه خود از بهترین مراکز نگهداری منابع ژنتیکی در منطقه محسوب می گردند. با اینحال دامنه پهناور رویشگاهها گیاهیایران بسیار وسیعتر از توانایی های محدود چند بانک ژن یا دستگاههایی بوده است که گاها داوطلبانه تلاش کرده اند بار حفاظت از اینذخایر را بردوش گیرند. از طرف دیگر فرآیند شتابان بهره برداری بی رویه از منابع و تخریب رویشگاهها به فرسایش شدید منابع ژنتیکی در کشور منجر گردیده است. در کنار این فرآیند تغییرات شدید اقلیمی و بروز خشک سالی های متوالی در مراتع و رویشگاهها و همچنینبهره برداری بیشتر کشاورزان از منابع آب و خاکی منابع طبیعی فرایند تخریب رویشگاهها و فرسایش ژنتیکی را شدت بخشیده است. درکنار این عوامل طبیعی، برخی عوامل مدیریتی مانند عدم وجود ارتباط ارگانیک و هماهنگی میان موسسات و نهادهای مسئول و همچنین عدم تخصیص بودجه و امکانات مناسب برای این موسسات حفاظت از منابع ژنتیکی و جلوگیری از فراسایش آنها را با کندی مواجه نموده است. در همین حال خلا وجود قانون جامع و مدون برای حفاظت از ذخایر توارثی، عدم وجود کنترل و نظارت بر برنامه های جمع آوریو خروج ژرم پلاسم از کشور و نیاز برنامه های توسعه ای در کشورهای پیشرفته به ژرم پلاسم متنوع منجر به خروج بی ضابطه منابع ژنتیکی از کشور گردیده بطوریکه گاهی این ژرم پلاسم از دسترس محققین داخلی خارج گردیده و در مواردی با ثبت و برقراری پتنت برای این مواد استفاده از آنها را برای محققین و موسسات تحقیقاتی ایران غیر ممکن نموده است.