سیر تحولات سازهای کوبه ای در موسیقی کلاسیک ایران پس از اسلام

هدف از مقاله حاضر، مطالعه روند تغییراتی ست که در سازهای کوبه ای موسیقی کلاسیک ایران رخ داده است. با توجه به اینکه امروزه، تنبک مهم ترین ساز کوبه ای موسیقی کلاسیک ایران به شمار می آید، این ساز در دوره های پیش از قاجار چنینجایگاهی نداشته است. پیش از عصر قاجار، دایره مهم ترین و همچنین تنها ساز همراهی کننده و نگه دارنده ریتم محسوب می شده است. دایره هایی که در منابع تصویری پیش از عصر صفویه مشاهده می شوند، در اندازه هایی کوچک و دارای پنجحلقه ی زنگ تصویر شده اند. در نگارههای متعلق به اواخر صفوی این ساز از نظر اندازه بزرگتر از نگاره های پیشین است، و باتوجه به اینکه در برخی از تصاویر نمونههای بدون حلقه آن نیز مشاهده می شود، به ساز دف شباهت می یابد. در دوره قاجار، دایره اعتبار پیشین خود را در موسیقی کلاسیک ایران از دست می دهد و ساز تنبک جایگزین آن می شود. از دیگر نتایج مقالهحاضر این است که تنبک در دوره های تاریخی پیش از قاجار اغلب در موقعیت های نمایشی و توسط معرکه گیران و بازیگرانکاربرد داشته و به ندرت از این ساز در موقعیت های بزمی استفاده می شده است. از دوره ی صفویه نام و تصویر تنبک حضور پررنگ تری می یابد. تنبک از جمله سازهایی ست که به تدریج شأن اجتماعی اش دچار تغییر شده و جایگاهش از مراتب پاییناجتماعی به مهم ترین ساز کوبه ای موسیقی کلاسیک ایران تغییر یافته است. ابتدا علاوه بر نمایش های معرکه گیران، درموقعیت های بزمی نیز استفاده می شود، سپس به تدریج جانشین دایره شده و از دوره ی قاجار به بعد به عنوان مهم ترین ساز کوبه ای در موسیقی دستگاهی مطرح گشته است. پس از تثبیت شدن تنبک به عنوان اصلی ترین ساز کوبه ای موسیقی کلاسیک ایران، شیوه ی گرفتن تنبک نیز تغییر کرده و از زیر بازو بر روی پای نوازنده تغییر یافته و همچنین نوازنده از حالت ایستاده به صورت نشسته تغییر موقعیت داده است. روش تحقیق در این مقاله، از نوع تاریخی، توصیفی و تحلیلی است.

کلیدواژه ها:

تنبک ، دایره ، سازهای پوست صدا ، سازهای کوبه ای ، نمایش های موسیقایی