فن شناسی و سبک شناسی حوضخانه های مساجد ایرانی اسلامی (نمونه موردی : حوضخانه های مساجد شهرستان مهاباد)

با شروع دوره اسلامى و توجه بیشتر به طهارت و پاکى ، حوض و حوضخانه با کاربردهای مختلف و تزئینات متنوع، به عنصری مهم در معمارى اسلامى تبدیل گردید. حوض/ حوضخانه، آبگیرى مصنوعى و گاه طبیعى، مسقف یا روباز، کاربردى یا تزیینى در جاهاى گوناگون است که آب آن از نهرها ، چاه و باران تامین می شد و از این آب، بسته به کارکرد اصلی بنا (مساجد،کاخ ها، باغ ها و خانه ها) به منظور آشامیدن، آبیارى، غسل و وضو استفاده می شدهاست. بنابراین حوض/حوضخانه را علاوه بر اینکه میتوان جزئی جدایی ناپذیر از معماری اسلامی دانست، رکنی مهم نیز در معماری سنتی به شمار آورد. حوضخانه های مساجد ایرانی اسلامی، از یک سو به دلیل معماری منحصر به فرد (اعم از سازه، نورگیریها، تاقها و حتی نحوه تأمین آب این حوضخانه ها) و از سویی دیگر به علت استفاده و کاربرد آن در مناطق خاص، فرصتی مناسب برای بررسی یک بنای ویژه را در اختیار ما قرار میدهد. دراین نوشتار، به فن شناسی و سبک شناسی حوضخانه های مساجد ایرانی اسلامی به صورت عام و مساجد شمال غرب کشور (نمونه موردی:مساجد شهرستان مهاباد) به صورت خاص پرداخته شد. در این بین، حوضخانه مساجد عباس آقا، شاه درویش و رستم بیگ این شهرستان انتخاب و از طریق مشاهده، مصاحبه و مطالعات کتابخانه ای به جمع آوری اطلاعات پرداخته شد. یافته ها نشان داد، رابطه معقولی میان کالبد این آثار و سازه تشکیل دهنده آن وجود دارد که موجب جذابیت و موفقیت آن شده است. ساخت حوضخانه در مساجد شهرستان مهاباد به دوره های صفویه و قاجاریه می رسد که همگی این بناها از یک فرم معماری پیروی می کنند. یک تاق کلمبو با آجرچینی رگ چین که بر روی چهار تویزه (دو تویزه اصلی در جبه های شمالی و جنوبی و دو تویزه فرعی در جبه های شرقی و غربی) اجرا شده و گوشه سازی آن در داخل بنا به روش دمغازه حل شده است. جرزهایی در گوشه های بنا که بار سقف رابه پی (که از نوع پی شفته آهکی است) منتقل می کنند. دیوارهای این بناها از خشت و آجرهای چهار گوش قرمز بوده که به روش هم چین با ملات گچ و خاک کنار یکدیگر قرار گرفته اند تا علاوه بر سرعت بخشیدن به اجرا و دارا بودن مقاومتی مناسب در برابر عوامل طبیعی و انسانی، در تعدیل دمای هوای داخل بنا نیز، نقشی برجسته ایفا نمایند. در فضای داخلی این حوضخانه ها، حوض در مرکز بنا واقع شده و از آن برای وضو گرفتن استفاده می شده است. آب این حوضخانه ها از چشمه هایی که از کوه جریان دارند، تامین گردیده و دوباره از آن سر ریز می شده است .

کلیدواژه ها:

مساجد ایرانی اسلامی ، حوضخانه ، فن شناسی ، سبک شناسی