محمد اسماعیلی - کارشناس ارشد مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی زنجان
عباسعلی دماوندی - کارشناس ارشد مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی زنجان
مهدی طاهری - عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی زنجان

باعنایت به خشکسالی های اخیر و وجود محدودیتهای کمی و کیفی در منابع آب، قابلیت کشت اراضی برخی مناطق کاهش یافته است که یکی از دلایل آن توسعه شوری می باشد. بنابراین به منظور بررسی روند تغییرات شوری رودخانه قزل اوزن که منبع اصلی آب آبیاری برای زارعین مناطق ماهنشان و طارم می باشد. این مطالعه از سال 1381 به مدت سه سال متوالی صورت پذیرفت. در این مطالعه خاک و آب در محدوده 30 روستای حاشیه رودخانه مورد آنالیز واقع و برخی خصوصیات فیزیکوشیمیایی آن بررسی گردید علاوه بر آن در سال 1382 در طی سه فصل از 10 نقطه ثابت در شهرستان طارم و10 نقطه ثابت در شهرستان ماهنشان نمونه برداری از خاک و همچنین آب موردی استفاده مزارع اعم از رودخانه و چاه های عمیق و نیمه عمیق و دستی انجام وموردآنالیز قرار گرفت. نتایج بدست آمده نشان داد که آب رودخانه قزل اوزن در فصل پر آب (بهار) و در محل نمونه برداری حاجی قشلاق از کیفیت مناسبی برخوردار نبوده و در کلاس C4S2 قرار گرفت که برای مصارف کشاورزی و شرب نامناسب می باشد. در محل نمونهبرداری ابراهیم آباد تغییراتی از نظر شوری در آب ایجاد نشد و در محل نمونه برداری ایلی بلاغ پس از دریافت رودخانه انگوران، کیفیت آب از لحاظ شوری وقلیائیت تغییر یافته و در کلاس C4S1 طبقه بندی شد. در طول مسیر تا محل نمونه برداری مشمپا تغییراتی ایجاد نشد و پس از دریافت رودخانه زنجان چای ومیانه در محل نمونه برداری درام شوری آن کاهش یافته و در کلاس C3S1 قرار گرفته و در طول مسیر تا محل نمونه برداری گیلوان تغییراتی در این ایجاد نشد. در فصل کم آبی در محل نمونه برداری حاج قشلاقو ابراهیم آباد شوری و قلیائیت آن افزایش یافته و در کلاس C6S3 قرار می گیرد که نامناسب ترن نوع آب برای مصارف آبیاری و کشاورزی می باشد. پس از دریافت رودخانه انگوران چای از میزان شوری و قلیائیت آن کاسته شده و در کلاس C5S3 قرار می گیرد که بازهم آب نامناسب برای ابیاری وکشاورزی محسوب می گردد. ولی پس از عبور از اراضی بدلندماهنشان که دارای تشکیلات گچی و نمکی هستند، دوباره شوری و قلیائیت آن افزایش یافته و در محل نمونه بردای مشمپا به بدترین وضع ممکن می رسد، اما بهطوری که با حرکت به سمت اراضی پایین دست رودخانه، کیفیت آب آبیاری برای مصارف کشاورزی کاهش یافت. در حالت کلی می توان گفت که اراضی موردمطالعه درحاشیه رودخانه بهطور تدریجی به سمت شور شدن پیش می روند و در برخی مناطق مثل زهتر آباد، حاجی قشلاق، دستجرده ، قارقلی چم، هندی کندی و ... میزان شوری از حد بحرانی نیز گذشته و در حد ضررو زیان برای گیاهان زراعی رسیده است. نتایج حاصل از تاثیر تغییرات فصول بر میزان شوری آب و خاک اراضی این مناطق نشانمی دهد که بیشترین میزان شوری مربوط به اواخر فصل تابستان و کمترین آن مربوط به فصل زمستان است که دلیل این امر به میزان نزولات جوی و تبخیر و تعرق در فصول مختلف بستگی دارد. پس از مطالعات انجام شده در منطقه مشخص شد عوامل مختلفی در افزایش شوری نقاط مورد مطالعه در اراضی حاشیه رودخانه قزل اوزن در طی سال های گذشته تاثیر گذار بودندکه به طور اعم می توان به شرایط آب و هوایی، بارندگی های سالیانه، درجه حرارت، روش های آبیاری نادرست و صنعتی، استفاده از منابع آب با کیفیت پایین، نوع سازنده های زمین شناسی، مواد مادری خاکها، تغییرات فصول و ... در مناطق مورد مطالعه اشاره نمود. وجود سازنده های زمین شناسی و نوع مواد مادری از عواملی هستند که مستقیما روی شوری خاک و آب تاثیر می گذارند برای اینکه با شروع عملیات آبیاری، رطوبت به اعماق پروفیل خاک نفوذ کرده و با برخورد به لایه های حامل نمک، آن را اشباع و نمک های محلول را با خود حمل می کند. از انجا که چنین در محیطی، تبخیر و تعرق بر میزان بارندگی ونزولات جوی برتری دارد، رطوبت محتوی خاک به همراه نمک به سطح خاک حرکت می کند، در نتیجه نمک در سطح خاک تجمع می یابد. در روستاهای زهتر آباد و دوزکند وجود تشیکلات گچی و نمکی (معادن نمک و گچی) خود عامل بسیار مهمی برای کاهش کیفیت آب و خاک نقاط مورد مطالعه و میزان شوری نقاط مذکور می باشد. منبع اصلی آب آبیاری برای زارعین در مناطق موردمطالعه، آب رودخانه قزل اوزن و پس از آن استفاده از سفره های آب زیرزمینی، توسط حفر چاه دستی در اراضی حاشیه رودخانه بوده است.

شوری ، قزل اوزن ، آب ، خاک ، ماهنشان و طارم