علی اصغر تقوایی ابریشمی - عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات ک شاورزی و منابع طبیعی خراسان

اجرای طرحهای آبخیزداری و آبخوانداری با توجه به محدودیت شدید منابع آبی در منطقه مورد مطالعه یکی از اهداف و برنامه های اساسی دستگاههای اجرایی مرتبط در جهت توسعه منطقه ای و روستایی بوده و می باشد . این راهبرد، نهایتاً ضمن حفظ و تثبیت منابع آبی ، توسعه پایدار را نیز بهمراه خواهد داشت . از مهمترین امکانات تولید در بخش کشاورزی منطقه میزان آب استحصالی بصورت آبهای زیر زمینی و سطح الارضی است . از سوی دیگر می دانیم میانگین بارندگی در کشور حدود 250 تا 300 میلیمتر و به عبارتی کمتر از یک سوم میانگین باران سالانه کره زمین ) 860 میلیمتر ) است . این در حالی است که غالب مناطق حاشیه کویرهای مرکز ایران که منطبق بر اقلیم گرم و خشک می باشد با بارندگی حدود 170 الی 180 میلیمتر در سال ، بدلیل افزایش بهر ه برداری در سالهای اخیر با افت سطح آب زیر زمینی مواجه بوده است به علاوه بارندگی نیز تناسب چندانی با نیازهای کشاورزی نداشته چرا که بخش مهمی از باران نابهنگام و در مدت زمانی کوتاه آنهم ن ا متناسب با فصل آبیاری نازل می شود . مجموعة این عوامل و همچنین محدودیت رودخانه های دائمی، موجب اتکای کشاورزی غالب مناطق حاشیه کویرهای مرکز ایران به حفر قنوات شده است . در حال حاضر، با وجود آن که حفر چاههای عمیق و نیمه عمیق در این منطقه رواج فراوان یافته است لیکن هنوز هم قنوات مهمترین منبع تأمین آب در بخش کشاورزی به شمار می روند . نکته مهم دریکی از استانهای حاشیه کویر ازجمله استان خراسان بزرگ این است که طبق اظهار مسئولین آب استان سالیانه 5 میلیارد متر مکعب از مخازن آبهای زیرزمینی استحصال می گردد و 2 / 1 میلیارد متر مکعب سالانه کسری مخزن آب داریم و همین باعث خشک شدن تدریجی قنوات و چشمه ها،کف شکنی چاههای عمیق و شورشدن تدریجی آبها می شود . و این برداشت بی رویه علاوه بر کاهش کمیت آب ذخیره ، کیفیت آبهای زیرزمینی را بشدت تحت تأثیر قرار می دهد و شواهد متعددی در این زمینه وجود دارد . حال با این بحران جدی چه باید کرد؟ واضح است که در سالهای اخیر منابع مالی خوبی در اختیار سدسازی و احیاء منابع آب قرار گرفته لکن تحقیقا نسخه های اجرایی استان خوزستان مثلا برای استان خراسان کپی می شود و متأسفانه اجرا هم می شود . غافل از اینکه شرایط اقلیمی کاملا متفاوت است ، مردم در استان خراسان دست به گریبان کویری هستند که روز به روز گسترده تر می شود و فشارش بر مراکزجمعیتی شهرها و روستاهای حاشیه کویر در شمال و جنوب استان افزایش می یابد . واقع مطلب این است که در دهه اخیر صنعت سدسازی در داخل کشور از رشد چشمگیری برخوردار بوده و برای مناطقی که امکان استفاده از آبخوانها را ندارند و آبهای سطحی بسرعت به دریاها و یا خارج مرزها می ریزد قطعا احداث سد توصیه می شود، لکن مبحث ماحاشیه کویر از جمله استان خراسان بزرگ است ، که وجود چاله های کویری باعث شده تاقسمت اعظم هرز آبها بسرعت از دسترس خارج شود و به کویرها بریزد و در حاشیه کویرها استعداد وسیع و بکر آبخوانهای استان که حقیقتاباید از الطاف الهی به حساب آید، کمتر به حساب می آید . لذا ادعای مطلوبیت پرداختن به آبخوانداری با هدف جلوگیری از اتلاف منابع آب مهار شده ( آب مخازن سد ها ) و مهار نشده ( هرزآبها و سیلابها ) بخصوص در حاشیه کویرها از جمله خراسان باید با دلایل روشن تبیین و تفسیر شود .

آبخوان، آبخوانداری، حاشیه کویر، منابع آب، خراسان