سید محمدعلی موسوی مطلبی - عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی
حسن جمشیدی - پژوهشگر جهاد دانشگاهی مشهد

فقهای اعصار مختلف به دلیل داشتن تخصص در حوزه های مختلف چون فقه ، کلام، تفسیر، فلسفه و امثال آن در استفادهاز واژه عقل در متون فقهی معانی مختلفی را مد نظر قرار داده اند. از این رو هر واژه بکار رفته در متون تألیفی ایشان ممکناست معانی خاصی داشته باشد که دقت در آن برای درک متن بویژه در آثار متقدمین بسیار با اهمیت است. بنابر این دراین پژوهش ضمن ارائه مفاهیم بکار رفته از عقل در این متن ها تلاش شده است، مرزهای این مفاهیم تبیین گردد تا دراستفاده بهتر از متون بکار آید. بنابراین در این پژوهش معنای عقل در لغت مورد بررسی قرار گرفته است. مفهوم آن درمتون قران و روایات و نیز فضای عمومی صدر اسلام نیز تبیین شده است. مفهوم عقل در علم کلام نیز مورد توجه قرارگرفته است. بررسی مفهوم عقل در متون فقهی نیز که هدف اصلی مقاله بوده است نشان می دهد عقل به عقل همگانی وبدیهی، عقل تجربی و عقل نظری قابل تقسیم است. همچنین در فقه عقل در چهار مورد بکار رفته است که عبارتند از:عقل به عنوان محور تکلیف، به عنوان ابزار شناخت، به عنوان منبع استنباط و به عنوان ارزیابی افعال واشیاء با ملاک حسنو قبح. فقها گاه عقل را در اصول عملیه به کار برده اند. و تفاوت مفهوم عقل با دلیل عقل، سیره عقلا و سیره متشرعه نیزمرزهای مفهومی آن را بیشتر مشخص کرده است.

عقل، عقل در فقه، دلیل عقلی، مفهوم عقل