علی ستاریان - عضو هیات علمی مجتمع آموزش عالی گنبد (دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیع
اردوان قربانی - هیات علمی دانشگاه محقق اردبیلی

سیل بعنوان یکی از مهمترین و خسارت بارترین حوادث در شمال کشور به ثبت رسیده است. بطوریکه روند سیلاب در شمال در مقایسه با چهار دهه قبل هفت برابر افزایش یافته و در همین حال 74 درصد این حوادث در بیست سال گذشته اتفاق افتاده است. این حوادث در حالی در جریان است که از مجموع مساحت جنگل های شمال کشور 22 درصد کاهش یافته ( استان گلستان 21، مازندران 16، گیلان 5/14 درصد) است. سیل یکی از معلول های تخریب جنگل ها است. با توجه به اینکه خسارت های وارده از محل در آمد نفت تامین و جایگزین می گردد، معمولا حسابرسی درستی در این ارتباط صورت نمی گیرد تا مشخص شود در برابر سود حاصله از برداشت چوب از این جنگل ها زیان ناشی از عواقب جنگل زدایی چقدر بوده است. بعنوان مثال خسارات وارده از سیل در سال 1384 در استان گلستان 300 میلیارد ریال اعلام شده که تنها خسارات مستقیم وارده مورد ارزیابی قرار گرفته و خسارات زیست محیطی که شامل خسارات بر تولید کنندگان، مصرف کنندگان و تجزیه کنندگان این اکوسیستم ها می باشند مورد غفلت قرار گرفته است. سیلاب با خود حجم عظیمی از موجودات تو لیدی و مصرفی را از بین برده و از سوی دیگر حجم زیادی از بذور گیاهان را با خود به مناطق جدید انتقال می دهد. در واقع موجودات از موطن اصلی خود به اجبار مهاجرت داده شده که با این شرایط خود و سایر موجودات را در معرض خطر قرار می دهند. از جمله این خطرات می توان به اشغال رویشگاه جدید؛ افزایش رقابت درون گونه ای، برون گونه ای، انقراض گونه ای، و کاهش توان تولیدی اشاره کرد. یا هرز آب و سیلاب، خاکی معادل 5/1 تا 5/2 میلیارد تن را در سال به صورت تخریب جابجا می کند. در یک نگاه خاک شسته شده در سال معادل 6 برابر سطح جزیره کیش از سطح کشور را تقلیل می دهد. بر اساس ارزیابی کلی خاک از دست رفته معادل 20 میلیارد دلار در سال ارزش دارد. این ارقام برای بخش فیزیکی خاک بوده، در حالیکه خاک یک مجموعه حیاتی است که به هیچ عنوان قابل تبدیل به عدد و رقم نبوده و سالیانه بر اثر تخریب خاک از بین می روند. مدیریت بحران زیست محیطی در حوادث سیلاب جایگاهی نداشته و مدیریت بحران صرفا در محدوده امداد رسانی به سیل زدگان خلاصه می گردد. مدیریت بحران زیست محیطی در صورت احیا می تواند به امداد رسانی به طبیعت مد نظر قرار گیرد، تا رفع "علت" بروز سیل صورت گیرد. این درحالی است که عمده توجه در حال حاضر به مدیریت بحران "معلول" است. در مدیریت بحران زیست محیطی هدف باید کمک به رفع علت باشد، که در این صورت با کمک، حفظ، احیاء و مدیریت اصولی علل وقوع سیلاب در طولانی مدت، معلول که همانا سیل بر اثر تخریب های زیست محیطی، بخصوص خاک و گیاه می باشد برطرف خواهد شد. بنابراین در این ارتباط تعیین و شناخت مدیریت زیست محیطی در کنار مدیریت بحران سیل به عنوان یک امداد رسان طبیعت باید از اولویت های مدیریت بحران باشد. در این مقاله با بررسی آمار های مختلف ارائه شده در ارتباط با تلفات سیل در سه استان شمالی کشور و اکوسیستم های مختلف تخریب شده از جنبه زیست محیطی و مدیریت بحران مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و در نهایت اقدام به ارائه راه کارهایی برای برنامه ریزی مدیریت بحران زیست محیطی که مدیریت بحران سیل را نیز در بر دارد، شده است.

مدیریت بحران زیست محیطی؛ سیلاب؛ جنگل های شمال؛ تخریب جنگل