محمدمهدی مصباحی - دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی رودخانه، دانشگاه صنعت آب و برق (شهید عبا
جلال عطاری - استادیار دانشکده مهندسی آب، دانشگاه صنعت آب و برق شهید عباسپور

مهندسی رودخانه علمی نوین در جهت استفاده بهینه از رودخانه ها و مهار سیلاب می باشد. از مهمترین روشهای مهار سیل و کاهش خسارات آن می توان به مدیریت غیر سازه ای سیل اشاره نمود. تهیه نقشه های پهنه بندی سیلاب از جمله آخرین دست آوردهایی است که هم اکنون به صورت گسترده در این زمینه کاربرد دارد. واضح است که یک سیل مشخص در دو منطقه با مشخصات متفاوت از نظر شرایط توپوگرافی و کاربری اراضی، خسارت یکسانی نخواهند داشت و این نکته مهم در تهیه نقشه های پهنه بندی سیلاب مورد توجه قرارنگرفته است. بدین صورت که مبنای تهیه این نقشه ها، سیلاب هایی با دوره بازگشت مشخص برای تمامی رودخانه ها و اراضی حاشیه آنهاست و میزان خسارت وارده به این مناطق، نقشی در تهیه این نقشه ها ندارد. هدف کلی این مقاله، بررسی میزان خطرپذیری نقاط مختلف در بخشی از رودخانه گرگانرود در محدوده شهرستان گنبد به عنوان یک منطقه الگو از نظر خسارات وارده توسط سیل و تهیه نقشه خطرپذیری برای منطقه مورد نظر می باشد. به این منظور از سیستم اطلاعات جغرافیایی (GIS)، مدل شبیه سازی هیدرولیکی(HEC-RAS) برای تحلیل هیدرولیک جریان و تحلیل گر اقتصادی (HEC-FDA) برای تحلیل خسارات وارده به اراضی حاشیه رودخانه با در نظرگرفتن سه نوع کاربری (اراضی کشاورزی، باغات و مناطق مسکونی) به صورت بهم پیوسته استفاده شده و نتایج هر یک به عنوان اطلاعات ورودی برای دیگری بکاررفته است. در نهایت با استفاده از نتایج حاصله، نقشه های خطرپذیری با دقت و کیفیت بالا در محیط GIS تهیه شده که حاوی اطلاعات بسیار مفید و جامع در مورد پهنه های سیلگیر و خسارت پذیر منطقه مورد مطالعه می باشد. این نقشه ها برای کاربری های مختلف اراضی به صورت جداگانه و نیز با در نظرگرفتن اندرکنش آنها بدست آمده است. نقشه خطرپذیری منطقه مورد مطالعه اطلاعات مورد نیاز جهت استفاده در مواقع بحرانی نظیر راه های فرار، محل های مناسب برای اسکان سیلزدگان، مناطق استقرار کمپ های امداد و نجات، محل های نگهداری لوازم کنترل سیل و لوازم امداد و نجات و . . . را نشان می دهد. در نهایت کاربرد این مجموعه نرم افزارها در مدیریت بحران سیل در این مقاله، مطرح شده است. روش مورد استفاده در این مقاله می تواند به عنوان روشی نوین، جایگزین روش های موجود در تهیه نقشه های پهنه بندی سیلاب در تمامی رودخانه های کشور شود تا مدیریت سیلاب بسیار بهتر و اقتصادی تر انجام گیرد.

مهندسی رودخانه، سیلاب، روشهای غیرسازه ای، مدیریت بحران، خطرپذیری، GIS،HEC-RAS، HEC-FDA، خسارت