مجید مهدوی
مرجان ملکیان

اصول معماری پنجگانه ایرانی عبارتند از : 1- مردم داری : یعنی رعایت مقیاس انسانی؛ 2- پرهیز از بیهودگی: استفاده از هر عنصر معماری به جای خود؛ 3- نیارش: فن سازه بناهای تاریخی؛ 4- خود بسندگی: آوردن مصالح پای کار از نزدیک ترین محل باکمترین کیفیت در داخل بناها. 5- درون گرایی: جستجوی تنوع وهنر و خلاقیت معماران در زمینه پلان و کیفیت در داخل بناها. نکته ای که در این مقاله به آن اشاره می شود «پیمودن» است که اساس و پایه چیدمان عناصر فضاهای معماری بر این پایه می باشد. کاربرد «پیمودن» بدین گونه بوده است که به عنوان مثال در یک زمین که به ابعاد 40 ضربدر 20 جهت ساختن بنا در نظر گرفته می شود، فضاسازی را بر طبق شبکه بندی فرضی 2 ضربدر 2 تقسیم نموده و بر طبق این شبکه بندی و با توجه به آن فضاسازی می نمایند. تنها بناهای که از صدر اسلام در دسترس می باشند و می توان درمورد آنها بحث نمود مساجد هستند. اینگونه بناها معمولا به دلیل اعتقادات مذهبی مردم، به محض اینکه خسارتی به آنها وارد می شد توسط معماران هر دورهمرمت می شده است و در این حین ممکن بوده قسمتی به آن افزوده یا از آن کاسته شود. برای مثال می توان مسجد تاریکخانه دامغان یا مسجد آدینه اصفهان را نام برد. مساجد اولیه همگی دارای حیاط، شبستان واغلب منار و حوض بوده اند و به طور کلی نقه این مساجد برگرفته از نقشه مدینه پیامبر اعظم اسلام (ص) بوده است، زیرا که معماران ما تا آن زمان تجربه ساخت بناهایی بدین گونه را نداشته اند و به تدریج صاحب تجربه و خلاقیت در این زمینه شده اند. آنان اغلب در سده های اولیه با الهام از معماری پیش از اسلام و مساجد اولیه اسلام – مثل مسجد مدینه و کوفه – مساجد را می ساخته اند. یعنی فرم ها و فضاهای الهام گرفته از مساجد مذکور و عناصر اجرایی و نوع قوس ها و طاقها برگرفته از معماری قبل از اسلام به خصوص دوره پارتی می باشد. معماران گذشته خلاقیت خود را با طراحی مساجد چهار ایوانی در دوره سلجوقی به منصه ظهور رساندند و شاهکارهای خود را آفریدند. اما به هر حال اوج معماری مساجد ما به لحاظ رعایت تناسبات سلسله مراتب فضاها، سازه مستحکم و تزیینات قوی و چشم نواز را می توان متعلق به دوره صفویه دانست که صرفا در خصوص این دوره و شیوه اصفهانی شاید بتوان مقالات، بلکه کتب زیادی را به رشته تحریر در آورد.

پیمودن ، مسجد ، مسجد مدینه ، مساجد چهار ایرانی