لطف اله یزدانی - استادیار گروه جغرافیای دانشگاه تربیت معلم

ایرانیان از زمان های بسیار قدیم برای مبارزه با خشکی هوا و توسعه کشاورزی نه تنها از آب باران و رودخانه و چشمه استفاده کرده اند بلکه در داخل فلات که گرمای فوق العاده هوا و کمی باران مانع از کشت دیم می شد تصور استفاده از آب های زیرزمینی پیوسته ذهن انها را مشغول می داشت. برای نیل به این هدف به فکر افتادند کانال ها و تونل هایی به طرف کوهستان های پوشیده از برف حفر کنند تا به آب هایی که در نتیجه نزول برف باران در زمین نفوذ کرده و در بین طبقات غیر قابل نفوذ جمع شده است دسترسی پیدا کنند این فکر جامه عمل پوشیده بدینوسیله آب را به سطح زمین هدایت کردند. تاریخ احداث اولین قنات در دنیا به طور دقیق مشخص نیست اما به احتمال قوی ایرانیان نخستین قومی بودند که از آب زیرزمینی توسط قنات استفاده کرده اند و سپس حفر قنات از ایران به طرف شرق و غرب توسعه یافت و به نقاط دیگر جهان مانند مصر، و شمال آفریقا ، ترکیه، سوریه، اسپانیا، امریکای جنوبی، و چین راه یافت و فرهنگ و تمدن ایرانی به سایر نقاط دنیا معرفی گردید. در دامنه های جنوبی زاگرس از حدود 800 سال قبل از میلاد مسیح قنات وجود داشته است و در حدود 120 سال قبل از میلاد مسیح در چین قنات احداث گردیده است و در مصر در زمان هخامنشیان اقدام به حفر قنات شده است. این وسیله آبرسانی قنات باعث ایجاد آبادی و روستا و شهر در نواحی شده است که نه رودخانه ای وجود دارد و نه چشمه ای که مورد استفاده کشاورزی قرار گیرد و از طرفی مقدار بارندگی آنقدر ناچیز است که کشت دیم امکان پذیر نیست طبق یک ضرب المثل درسی هر جا که آب هست آبادانی هست به همین علت مراکز پرجمعیت در نقاطی که اب فراوان دارد یا اینکه قنات و چشمه ای با آبدهی رضایتبخش وجود دارد دیده می شود. به ویژه در نواحی دامنه فلات و حاشیه کویر و شهرهای جنوبی خراسان مانند گناباد وجود ابادی ها و پراکندگی جمعیت بستگی به تعداد قنوات و میزان آبدهی آنها دارد از نقطه نظر اجتماعی، اقتصادی باید خاطر نشان کرد که تکنیک قنات باعث یک نوع همکاری و تعاون بین روستاییان یک آبادی و یا چند آبادی شده است. مالکین صاحب آب و کشاورزان فاقد آب با همکاری یکدیگر زمین ها را بر اساس 5 عامل (آب، زمین، بذر، نیروی انسانی، گاو) که امروزه به جای گاو از تراکتور استفاده می کنند زمین را زیر کشت می برند و هر کدام به نسبت عاملی که در اختیار گذاشته است از محصول سهم می برد یا اینکه طبق قرارداد به صورت نصفه کاری زمین را زیرکشت می برند. در مورد تقسیم آب قنات بین چند آبادی و توزیع آب در فصول مختلف همکاری لازم وجود دارد و هر یک از آبادی ها مطابق حقابه ای که در اختیار دارند از آب قنات برای کشاورزی استفاده می کنند که نمونه آن را در قنات دیزق در گناباد می توان یافت که 4 سهم آب قنات بین آبادی های قنبر آباد، باغسیاه، بیلند و قوژد تقسیم شده است یا در مورد قنات روستاهای دلوئی، خیبری و مند که مادر چاه آن یکی است و عمق مادر چاه به 18 متر برسد در 3 کیلومتری روستای رهن آب آن به 5 قسمت مساوی تقسیم می شود که 2 قسمت آن به وسیله یک رشته به دلوئی می رود و 3 قسمت دیگر در 5 کیلومتر پایین تر به 2 رشته مساوی تقسیم می گردد که 1/5 سهم اراضی روستای خیبری و 1/5 سهم دیگر اراضی مند را مشروب می کند. با وجه به مطالب فوق در می یابیم که قنات یک نوع تعاون و همکاری را نه تنها بین اهالی یک روستا ایجاد می کند بلکه می تواند زمینه همکاری بین روستاهای دیگر را فراهم نماید. همانطور که گذشت از نظر جغرافیایی انسانی در نقاط خشک ، قنات مبنای وجود شهر و روستا و آبادی می باشد این دو جنبه جغرافیایی و اجتماعی و اقتصادی قنات کافی است که اهمیت و اعتبار خاصی به تکنیک در تاریخ کشاورزی ایران بدهد.