محمدرضا پورمحمدی - عضو هیات علمی گروه جغرافیا وبرنامه ریزی دانشگاه تبریز
اکبر اصغری زمانی - دانشجوی دکترای جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه تبریز و عضو هیات علم

مهمترین چالشهای اساسی در دنیاییکه دارای ابعاد جغرافیایی میباشد و زندگی بشر را تهدید می کند عبارتند از : افزایش جمعیت که عمده ترین عامل ایجاد آلودگی های گسترده زیست محیطی، نابودی جنگلها ، فرسایش زمین می باشد و نیز مصائب طبیعی دیگر نظیرسیلابها، زلزله، آتشفشان ها، خشکسالی که هر کدام به تنهایی می توانند خسارات جبران ناپذیری به محیط زیست طبیعی و انسان ساخت وارد نماید. بدلیل آنکه ابعاد مکانی این وقایع بسیار گسترده می باشد، همواره اندیشمندان و متخصصین حوزه های مختلف علمی درصدد آن بوده اند که در کوتاهترین زمان ممکن و با دقت بالا به شناخت، شناسایی، تحلیل و پیش بینی ارتباطات جفرافیایی عوامل مذکور هم در ارتباط با اکولوژی انسانی به معنای اخص و هم طبیعی به معمای اعم کلمه، اقدام نمایند و در نهایت درموارد لازم درکوتاهترین زمان ممکن و با دقت بالا وارد مراحل عملیاتی شوند. سامانه اطلاعات جغرافیایی (GIS) (بعضی از متخصصین به اشتباه بر این عقیده اند که GIS سامانه اطلاعات مکانی (Information System Geospatial) می باشد. این در حالیست که جغرافیا واژه ای است که بطور کامل مفهوم فضا – مکان و زمان را در خود بهمراه روابط متقابل انسان و محیط جا داده و معنا بخشیده است در اصل مکان خود بخضی از جغرافیا و نه همه آن است .بنابراین سامانه اطلاعات جغرافیایی بهترین معادل برای چنین سامانه ای می باشد) دانش و فن آوری پردازش و مدیریت بهینه اطلاعات جغرافیایی مرجع بوده و مبتنی بر یک سامانه راینه ای برای نقشه ها و تجزیه و تحلیل طرح های مرتبط با داده های توصیفی و داده های مکانی – فضایی می باشد. از جمله این طرح ها می توان به پروژه های زیست محیطی، نظامی ، خدمات مهندسی از قبیل برق، آب و گاز، طرح های شهری و مدیریت وکنترل بحران در حیطه خدماتی از قبیل آتش نشانی، اورژانس، انتظمی و حوادث غیر مترقبه (امدادو نجات). سامانه GIS از پنج عنصر تشکیل گردیده که عبارتند از : دستگاه ها و ماشین های سخت افزار، کاربران، برنامه ها و نرم افزارها، اطلاعات و داده ها، شیوه ها و روشهای محاسباتی ریاضی یا آماری. عمده ترین ومتداولترین نرم افزارهای مورد استفاده در این سامانه (مطیعی، 1:1382) که عبارتند از : سری نرم افزارهای (ArcView,ArcGIS,ArcInfo,R2v,Microstation,Auromap…) این مقاله می کوشد با توجه به آنچه در فوق اشاره شده با استفاده از عناصر پنجگانه مذکور، از منظری کاربردی، نقش اساسی که چنین سامانه ای در مدیریت بحران و فرایند امداد و نجات می تواند قبل و پس از بحران و واقعه سوء در مقیاس خرد و کلان داشته باشد در قالب مطالعه ای میدانی در شهر تبریز بعنوان یکی از مسئله دارترین مناطق شهری کشور که همواره در معرض مخاطرات ویرانگر طبیعی در وهله نخست و آنگاه انسانساخت می باشد، مورد بررسی قرر دهد و در این راستا بر روی پدیده زلزله به عنوان یکی از نیروهای طبیعی مخرب تاکید ویژه ای داشته و ارائه نقشه ها و تحلیلها نظر ویژه ای بر این پدیده طبیعی دارد. بی شک تبیین گستردگی سامانه اطلاعات جغرافیایی موضوعی نیست که در این مختصر بگنجد، از این رو هدف از این مقاله تبیین تنها بخش کوچکی از خیل عظیم کارها و استفاده هایی است که از این سامانه می توان بسته به نیازها برد.