محی الدین گوشه - عضو هیات علمی بخش تحقیقات خاک و آب، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی

در تشکیل خاکدانه دو مورد تشکیل خاکدانه و پایداری آن حائز اهمیت است . عوامل متعددی وجود دارد که در شکل گیری و پایداری خاکدانه موثر است که یکی از آنها مواد آلی می باشد ( بای بوردی، 1368 ) تشکیل خاکدانه در افق فوقانی خاک تابعی از تجزیه و فساد میکروبی مواد آلی است . هر چه شرایط برای فعالیت میکروبی مناسبتر باشد، بازتاب مثبت آن در تشکیل و پایداری خاکدانه ها بیشتر نمودار است . تاثیر مواد آلی در تشکیل و پایداری خاکدانه ها هنگامی ظاهر می شود که مواد آلی فعال باشند . فعالیت مواد آلی نیز از فعالیت ریزجانداران خاک تبعیت می نماید ( بای بوردی، 1368 )نوع ماده آلی نیز در سرعت تشکیل و پایداری خاکدانه موثر است . به طور مثال، چنانچه یک گرم قند با 500 گرم خاک زراعی مناسب مخلوط و سپس محیط تلقیح گردد، مشاهده می شود که به سرعت خاکدانه ها تشکیل گردیده ولی به تدریج نیز از بین می رود . حال اگر به جای 1 گرم قند از 2 گرم کاه و کلش یونجه استفاده گردد، سرعت تشکیل خاکدانه ها کندتر ولی پایداری آن بیشتر است . می توان گفت که در ضمن تجزیه و فساد مواد آلی خاکدانه های پایدارتری ایجاد می گردد ( بای بوردی، 1368). برزگر (1380) به نقل از تیزدال و همکاران ، می نویسد، اثر مواد آلی در تشکیل خاکدانه بخصوص در خاک های دارای بیش از %2 کربن آلی رخ می دهد . از طرفی، مواد مختلف تاثیرات متفاوتی در پایداری خاکدانه ها می گذارد . معمولا مواد آلی را از نظر تاثیر بر سرعت تشکیل و پایداری خاکدانه ها به سه گروه تقسیم می نمایند، گروه اول مواد حاوی گلوکز و پلی ساکاریدهای زود تجزیه شونده ( مانند ترکیبات قندی ) می باشند، گروه دوم پلی ساکاریدهای با سرعت تجزیه متوسط ( مانند کودهای دامی وکود سبز ) و گروه سوم نیز پلی ساکاریدهای دیر تجزیه شونده ( شامل مواد سلولز دار مانند بقایای خشبی گیاهان و کاه و کلش غلات ) هستند . گروه اول موادی هستند که به سرعت باعث تشکیل خاکدانه می شوند و در مدت 4 هفته از زمان افزودن به خاک حداکثر پایداری خاکدانه ها را ایجاد می نمایند ولی بلافاصله شروع به تجزیه شدن نموده و معمولا بعد از 6 ماه به طور کامل تجزیه شده و پایداری خاکدانه از بین رفته و مطابق شاهد بدون کود آلی می گردد . گروه دوم که حد فاصل گروه اول و سوم هستند از همان ابتدای افزودن به خاک تشکیل خاکدانه داده و بعد از 5 تا 6 ماه به حداکثر پایداری خود می رسند و بعد از آن بتدریج از میزان پایداری خاکدانه های آنها کاسته می شود تا به تیمار شاهد نزدیک می گردند . گروه سوم نیز که مواد دیر تجزیه شونده یا همان مواد سلولزی هستند بعد از 5 تا 6 هفته از زمان کاربرد، شروع به تشکیل خاکدانه می نمایند و به تدریج روند افزایش پایداری خاکدانه ها را طی نموده و با شیب ملایم مرتبا از شاهد فاصله می گیرند ( برزگر، 1380 ) برایان(Bryan ) خاکدانه هایی را پایدار می داند و آنها را به عنوان شاخص فرسایش پذیری خاک مطرح می نماید که قطری بیش از 0/5 میلیمتر داشته باشند . هرچه مقدار خاکدانه های با بیش از 0/5 میلیمتر بیشتر باشد آن خاک پایدارتر است ( رفاهی ,1375 ).