علیرضا واعظی - دانشجوی دوره دکتری فیزیک و حفاظت خاک دانشگاه تربیت مدرس

هر سال میلیونها تن خاک از سطح حوزه های آبخیز به وسیله آب جابه جا می شود . پدیده فرسایش آبی تولید محصولات کشاورزی را در طی قرن بیستم تا % 17 کاهش داده است (3) فرسایش خاک منجر به هدررفت مواد غذایی و به هم خوردن ساختمان خاک می شود . یکی از عوامل عمده موثر بر فرسایش خاک، فرسایش پذیری است . فرسایش پذیری خاک، سهولت جدا شدن ذرات خاک را بر اثر ضربه قطرات باران و انتقال آنها را به وسیله رواناب نشان می دهد . فرسایش پذیری خاک به بافت، ساختمان، مقدار ماده آلی و نفوذپذیری نیمرخ خاک بستگی دارد (8) از بِین عوامل، مقدار ماده آلی، ساختمان و نفوذپذیری با مدیریت های خاکی و زراعی تغییر می یابند . ساختمان خاک در مقاومت ذرات در برابر جداشدن ازهم نقش دارد . مواد آلی نقشِی موثر بر پایداری خاکدانه ها و نفوذپذیری خاک دارند (1) بررسی ها نشان داد که ماده آلِی تاثیری مثبت بر تخلخل خاک، ظرفیت آب قابل استفاده گیاه و نفوذپذیری دارد و در نتیجه فرسایش پذیری خاک را کاهش می دهد (4) پژوهش ها نشان داد در شرایطی که مقدار ماده آلی خاک از 0/5 درصد کمتر باشد , فرسایش پذیری در بافت هاِی رسی , سیلتی و شنی به ترتیب برابر 0/6 ,0/2 و 0/05 است (5) بررسی ها در خاک شن لومی نشان داد که با افزایش کربن آلی خاک از 1 تا 3 درصد , مقدارخاکدانه های پایدار در آب از 3 تا 40 درصد افزایش یافت (7) یکی از راه هاِی حاصلخیز کردن خاک، افزودن مواد آلی است . مواد آلی چسبندگی ذرات خاک، پایداری خاکدانه ها و ظرفیت نفوذ آب را افزایش می دهد (2) در خاک های آلفی سول نواحی نیمه خشک بر اثر تشکیل سله، رواناب و فرسایش افزایش می یابد . یکی از راه های کاهش رواناب مصرف مواد آلی است (.6) این پژوهش در حوضه ای به مساحت 625 کیلومتر مربع (25 کیلومتر * 25 کیلومتر ) در شهرستان هشترود انجام گرفت . خاک منطقه عمدتا دارای نیمرخ کم عمق تا نیمه عمیق و گاهی عمیق و اغلب دارای لایه آهکی است . بافت خاک ها اغلب متوسط تا سنگین است . منطقه به صورت سیستماتیک با ابعاد 2/5 کیلومتر * 2/5 کیلومتر در مجموع به تعداد 100 واحد تقسیم بندی گردید . در هر یک از مربع ها یک کرت فرسایشی به صورت کرت استاندارد ( مبنا ) در شیب های 9 درصد به ابعاد1/83 m 22/1× m تکرار ایجاد گردید . کرت ها 3 در امتداد شیب با برای کشت گندم در جهت شیب شخم و سپس دیسک زده شد . در انتهای هر کرت محفظه هایی برای جمع آوری رواناب و رسوب گذاشته شد . میانگین بارندگی سالانه منطقه بر اساس آمار 10 ساله 4 دستگاه باران سنج 350 میلیمتر است . مقدار فرساِیش بر اساس مقدار رسوب سالانه در واحد فرساِیندگِی باران به دست آمد . فرسایش پذیری خاک بر اساس مقدار خاک فرسایش یافته در واحد فرسایندگی باران به دست آمد . نتاِیج نشان داد که فرساِیش پذِیرِی خاک اندازه گیری شده کمتر از فرسایش پذیری خاک تعیین شده با نموگراف ویشمایر و اسمیت است اما این تفاوت معنی دار نگردید . فرساِیش پذِیرِی خاک با مقدار ماده آلِی همبستگِی معنِی دار دارد . در خاکهای با بافت متوسط تا سنگین، فرسایش پذیری به دلیل تغییر مقدار ماده آلی کاهش یافت . ساختمان خاک و نفوذپذِیرِی تحت تاثِیر مقدار ماده آلِی خاک قرار گرفت . در خاکهای دارای 1/5 درصد ماده آلی، نفوذپذیری خاک و درجه پایداری خاکدانه ها بیشترین بود . بر اساس نموگراف ویشمایر و اسمیت، با افزایش ماده آلی، فرسایش پذیری خاک کاهش می یابد . به طور کلی افزودن مواد آلی به خاک در راستای اصول حفاظت خاک و نیل به اهداف کشاورزی پایدار است . بنابراین افزایش مواد آلی به خاک در کنار بهبود ویژگیهای فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی و حاصلخیزی موثر است، در مهار فرسایش خاک نقشی اساسی دارد .