نادعلی باقری - استادیار، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، دانشکده علوم زراعی، گروه به نژادی زراعی
راویه حیدری - دانشجوی دکترا، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، گروه اصلاح نباتات، دانشکده علوم زراعی
نادعلی بابائیان جلودار - استاد، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، گروه اصلاح نباتات، دانشکده علوم زراعی
حمید نجفی زرینی - دانشیار، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری، گروه اصلاح نباتات، دانشکده علوم زراعی

سابقه و هدف: برنج غذای اصلی مردم ایران و بسیاری از کشورهای جهان می باشد. با توجه به افزایش جمعیت و وجود محدودیت های اقلیمی برای کشت ارقام زراعی مهم از جمله برنج، لازم است که تولید برنج و در کنار آن ارزش غذایی افزایش یابد. بهره برداری از هتروزیس به عنوان راهکاری برای افزایش بیشتر عملکرد و کیفیت دانه برنج می باشد. بنابراین، هدف از این مطالعه، بررسی ساختار ژنتیکی و تعیین هتروزیس صفات مورد مطالعه برای برنامه های اصلاحی و انتخاب ترکیب های مناسب برای تولید برنج هیبرید می باشد. مواد و روش ها: در این آزمایش از 24 هیبرید حاصل از تلاقی شش لاین در چهار تستر (که براساس برخی صفات مهم غذایی مورد دورگ گیری قرار گرفته بودند) استفاده گردید. هیبریدها و والدین در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار براساس پنج صفت ارزش غذایی (فعالیت آنتی اکسیدانی، محتوای فنل، عناصر آهن و روی و پروتئین) و هفت صفت کیفیت فیزیکی (درصد برنج سالم و خرد، راندمان تبدیل، درصد گچی بودن دانه، طول، عرض و شکل دانه) به همراه عملکرد براساس طرح تلاقی لاین × تستر مورد ارزیابی قرار گرفتند و اثرات ترکیب پذیری والدین و هیبریدها، وراثت پذیری عمومی و خصوصی و هتروزیس صفات برآورد گردید. یافته ها: نتایج تجزیه واریانس نشان داد که اثر متقابل لاین × تستر برای صفات معنی دار بود که این حاکی از وجود اثر غیرافزایشی ژن در کنترل صفات می باشد. با توجه به نتایج ترکیب پذیری عمومی، ارقام فجر و غریب به عنوان بهترین ترکیب شونده برای عملکرد و صفات ارزش غذایی شناخته شدند. اجزای واریانس ژنتیکی برای صفات مورد بررسی نشان از سهم بیشتر واریانس ترکیب پذیری خصوصی نسبت به واریانس ترکیب پذیری عمومی بود و این نشان دهنده اثر غیرافزایشی ژن در وراثت پذیری صفات است. در تحقیق حاضر، تمامی صفات وراثت پذیری عمومی بالا (بالای 95 درصد) و خصوصی پایین داشتند. بررسی پدیده هتروزیس در تلاقی مورد بررسی سهم واریانس غالبیت را در کنترل این صفات نشان داد. نتیجه گیری: نتایج حاصل از بررسی اجزای واریانس ژنتیکی و بررسی هتروزیس نشان از نقش غیر افزایشی ژن در کنترل صفات ارزش غذایی، فیزیکی و عملکرد می باشد. بنابراین، بهترین روش اصلاحی استفاده از هتروزیس و روش هیبریداسیون در این تحقیق می باشد. نتایج هتروزیس نشان داد که برای اصلاح همزمان صفاتی مثل آهن، روی و پروتئین به همراه افزایش درصد برنج سالم، راندمان تبدیل، طول دانه و عملکرد و کاهش درصد گچی بودن و درصد برنج خرد می توان از تلاقی های اوندا × سپیدرود، غریب × آمل2، فجر × آمل2، فجر × آبجی بوجی، اوندا × موسی طارم و اوندا × صدری استفاده نمود.

اثر ژن, ارزش غذایی دانه, برنج هیبرید, عملکرد, هتروزیس