سعید رادفر - دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد
محمود فتوحی رودمعجنی - دانشگاه فردوسی مشهد

گزارش­ هایی که همعصران محتشم کاشانی از وی ثبت کرده ­اند بیشتر از این­که یکدست باشند، سیال ­اند و محل تنش و تعارض. برعکس، تذکره ­نویسان ادوار بعد به سمت گزینش روایتی واحد رفته ­­اند. این تعارضات مورخ ادبی را با نگرانی دربارۀ وثاقت گزارش ­ها مواجه خواهد کرد. این مقاله ابتدا چندگانگی گزارش­ های همعصران محتشم را بررسی می­کند و سپس حرکت آن­ ها را به سمت قطعیت نشان خواهد داد. تناقض موجود در گزارش ‌های نخست برخاسته و متأثر از متغیرهایی چون زمان، مواضع گفتمانی و مناسبات میان دو سویۀ معاصرت است. هرچه از روزگار محتشم فاصله می­گیریم، تذکره‌نویسان با ثبت روایتی واحد از زندگی وی، شاخصۀ شهرت او را به مرثیه ­سرایی صرف تقلیل داده­ اند. این امر در آثار تاریخ ادبی امروز نیز مشهود است. این تحقیقات فرایند تطور گزارش ­های مربوط به محتشم را به پرسش نگرفته ­­اند. محتشم شاعری چندوجهی است درواقع و فروکاسته در تاریخ ادبیات. بنابراین اعتبار و جهان ­شمولی نظرات پس از گذر زمان، در مورد وی محل تردید است. زیرا تقلیل ‌گرایی موجود در تاریخ ادبیات منجر شده شهرت شاخص وی مرثیه­ سرایی باشد و فردیت خلاقش پوشیده ماند. شاعرانی چون محتشم را باید در گذر زمان بررسی کرد تا بالندگی و مانایی ایشان به عنوان رویدادهای ادبی روشن گردد.

محتشم کاشانی, تذکره, معاصرت, تاریخ ادبیات, تذکره نویسی