محمد سلطانی رنانی - استادیار دانشگاه اصفهان

عدلیه؛ شیعه و معتزله، عدل الهی را از اصول اعتقادی خویش می شمارند و در بیان این اصل، عدل و ظلم را در چارچوب حسن و قبح عقلی، دو مفهوم خردمحور میدانند. بر این اساس، خداوند هیچ گاه کرداری را که عقل آن را ستم بداند انجام نمیدهد؛ همچنین هیچ گاه برخلاف دادگری و عدالت خردیاب حکم نخواهد کرد. جریان این اصل کلامی در فقه شیعی نتیجه مهمی را به همراه خواهد داشت؛ هر حکم فقهی که به ظلم بینجامد منتفی و ملغی است. فقیهان شیعه به این قاعده فقهی تصریح کرده اند و آن دسته از احکام یا نظریات فقهی را که خرد جمعی و مستقل بشری آن را مصداق ظلم دانسته، از شریعت اسلامی نفی کرده اند. این قاعده در ابواب فقه، قواعد فقهی و اصول فقه جریان می یابد؛ احکام تکلیفی و وضعی آن دسته از عبادات و معاملات را که مستلزم ظلم هستند سلب می کند. همچنین می تواند در برخی فروض پشتوانه قواعد فقهی همچون نفی ضرر، نفی حرج و قاعده عدل و انصاف باشد. توجه بیشتر به قاعده نفی ظلم می تواند راهگشای بسیاری از گره های موجود در ابواب و احکام فقهی، از جمله احکام جنگ، ربا، ازدواج و طلاق و حق تالیف و طبع باشد. پژوهش در این قاعده، پاسخ به این پرسش است که قاعده نفی ظلم چه آثاری در اصول فقه، قواعد فقهی و فروعات فقهی تاثیرگذار در حقوق اسلامی درپی دارد.

اصل عدل الهی, حسن و قبح عقلی, فقه دادگر, قاعده نفی ظلم, نفی ضرر و حرج