حمید پورداود - دانشجوی دکتری گرایش باستان شناسی اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

در ادواری که اندیشه­ های عارفانه در بطن جامعه رواج بیشتری داشته است، در کنار متون ادبی-عرفانی که به فراوانی به رشته تحریر درآمده­اند، می­توان نشانه­ های مادی از نگرش­ های عارفانه را نیز دید. از جمله این شواهد می­توان به کتیبه­ هایی اشاره کرد که بر آثار و ابنیه تاریخی نقش بسته­ اند. از جمله مهم­ترین بسترهایی که  اندیشه ­ها و باورهای مذهبی در آنها به نمایش گذاشته شده است، محراب­ ها و سنگ قبرهایند که بیشترین پیوند را با اعتقادات معنوی مردم داشته­ اند. در این آثار به وضوح و به منظور بیان اندیشه های عارفانه، کلمه «لا» در بیشتر موارد بدون داشتن ارتباط با کتیبه اصلی اثر، به روش ­های خاص و چشمگیری به نگارش درآمده است. از جمله دلایل این موضوع و در کنار ساختار بصری این کلمه، می­توان به اهمیت عرفانی آن اشاره کرد. پژوهش حاضر در پی پاسخ به این سوال است که چرا در بیشتر سنگ قبرها و محراب­ های کتیبه نگاری شده قرون میانه اسلامی، کلمه «لا» با وجود اینکه در متن آیه و یا حدیث وجود نداشته، بر روی اثر نگاشته شده است؟ فرض غالب این است که با توجه به شهادت متون ادبی-تاریخی، این کلمه جانشین عرفانی عبارت توحیدی «لا اله الا الله» بوده و در اعصار گذشته با هدف تصویرگری اندیشه عارفانه و توحیدی، در آثاری که بیشترین ارتباط معنوی را با مردمان داشته، نقش بسته است.

عرفان, عارف, لا, کتیبه, سنگ قبر, محراب