مریم کشمیری - استادیار گروه نقاشی، دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

خط افق به ‎ویژه در طبیعت ‎نمایی، همچون شیرازه ‎ای آسمان را به زمین می‎پیوندد و هرآنچه را در این فضاست، به‎ شیوه‎ای منطقی، جای‎گیر می‎ سازد. گرچه امروز، بازنمایی خط افق در نقاشی آسان می نماید؛ بررسی نسخه‎ نگاره ‎های پیشاتیموری، تکاپوهای هنرمندان را در رسیدن به چهارچوبی برای بازنمایی روشمند عناصر بصری، بدون سردرگمی در فضای آسمان زمین بازمی نماید. پژوهش کنونی با کنکاش در آثار سده ‎های ۵۸ه می‎کوشد روند پیدایی و چهارچوب‎ های ترسیمی خط افق، نیز جنبه‎ هایی از کارآمدی آن را در نقاشی ایرانی آشکار سازد. بازخوانی نگاره‎ های ایرانی برپایه چهارچوب‎ های منطقی و فهم‎پذیر هندسی، چگونگی صورت‎ یابی و معناپذیری آن‎ها را دست‎یافتنی می‎سازد و این هنر را از پدیده‎ای دیگرجهانی به سپهر ادراکی بیننده امروز می‎آورد. پژوهش نشان می‎دهد در نخستین آثار، مرزبندی فضای آسمان و زمین صورت نمی‎ گرفته و فضای تصویر، معلق بوده است. سپس، هنرمندان کوشیده ‎اند این فضا را با ترسیم مرز آسمان(خط آسمان) و گاه مشخص نمودن حدود آبگیرها (ترازهای آبگیر) به ‎سامان آورند. بهره‎گیری از کادرهای پایین نقاشی در جایگاه تراز (کادر‎ترازها) و سپس پرداخت پهنه زمین (خط زمین) گام ‎های بعدی ایشان بود؛ تا سرانجام در نسخه‎های ایلخانی، خط افق پدیدار شد و سامان‎ یابی و گسترش ژرفناکی نقاشی ایرانی را ممکن ساخت. پژوهش به‎ شیوه توصیفی‎‎ تحلیلی و با جستجوی افزون‎بر ۳۰ نمونه سفالینه و ۳۰۰ نسخه ‎نگاره از ۴۰ نسخه برجسته سده های یادشده، پیش می‎رود.

نقاشی ایرانی, سفال ‎نگاره‎ های سلجوقی, مکتب بغداد, نقاشی ایلخانی, خط افق, فضای تصویر