ابوالفضل افشاری پور - دانشگاه آزاد اسلامی، ساوه
رضا حیدری نوری - دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساوه
رضا فهیمی - دانشگاه آزاد واحد ساوه

در بین موضوعات و مسائل مختلف فلسفی، کلامی و عرفانی، موضوع جبر و اختیار انسان از جمله موضوعاتی است که همواره از دیرباز مورد توجه ادیان و مذاهب گوناگون قرار گرفته است و در این موضوع فیلسوف و غیرفیلسوف شریکند این سوال است که آیا اعمال و رفتاری که از انسان سر می زند یا آنچه که برای وی رخ می دهد همه در ید قدرت خود انسان است یا تحت تاثیر عوامل و نیروهای دیگری است. اعتقاد به اینکه انسان موجودی مختار است یا مجبور همواره در بینش اجتماعی انسان تاثیر گذاشته است و اهمیت آن تا بدانجاست که بزرگان و هنرمندان و صاحبدلانی چون عطار با تمام بینش علمی و فهم ذوقی و شهودی خویش در پی پاسخ به این سوال و دستیابی به جوابی درخور درخصوص مساله جبر و اختیار آدمی بوده اند. عطار در مشرب کلامی، اشعری و نیز از زمره صوفیه است. اما برخلاف اشعری‎ها و صوفیه‎ای که جبرگرای مطلق هستند، دیدگاه‎های متفاوتی را در خصوص جبر و اختیار مطرح نموده است. عطار جبر کلامی و نکوهیده و ناپسند را قبول ندارد و در موارد بسیاری مراد او از جبر، دیدگاه عارفانه و توصیف صفت جبار بودن حضرت حق و تشریح و توضیح رضایت بنده در مقابل حق و توحید افعالی است از این رو دیدگاه توحید افعالی عطار که یکی از مراتب توحیدی است سبب شباهت اندیشه وی با عقاید کلامی اشاعره شده است. نتایج این پژوهش که به شیوه کتابخانه‎ای و روش توصیفی تحلیلی و سندکاوی به دست آمده است نشان می‎دهد که عطار در عالم هستی بنابر اصل توحید فاعلی، تنها فاعل در عالم را حضرت حق می‎بیند و در بسیاری از اشعار وی به صراحت مساله جبرگرایی با سلب هرگونه قدرت و اراده از انسان از منظر عرفانی مطرح می گردد.

عطار، جبرگرایی، علم کلام، توحید افعالی، قرب نوافل.