زهرا کلباسی اشتری - پژوهشگر دوره پسا دکتری گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان
امیر احمدنژاد - استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان

مقاتل بن سلیمان، متوفی در قرن دوم هجری، قدیمی ­ترین مفسری است که به صورت بسیار گسترده به بیان آیات مستثنا پرداخته؛ تا حدی­ که در قرون بعدی به عنوان یکی از راویان اصلی آیات مستثنا شهرت داشته است. او هیچ­گاه نامی از مشایخ تفسیری ­اش به میان نیاورده و در شهرهای مختلف از جمله مرو و بصره زیسته است. از این ­رو بوم تفسیری، مشایخ و روش فراگیری او مبهم است. اما این پژوهش با تکیه بر قرائن گوناگون، نخست، اثبات کرده که بوم تفسیری او عراق و به ویژه بصره است. دوم، او به روش غیرسماعی از اساتید مختلف تفسیر آموخته و به همین جهت نامی از آن­ها نبرده است. سوم، در میان اساتید عراقی و حجازی، او در تفسیر بیش از همه تحت تاثیر قتاده و سپس کلبی بوده و اندیشه مستثنا ساختن آیات را نیز از آنان وام گرفته است. کاوش در روش مقاتل نشانگر آن است که او همواره با تکیه بر قرائن خارجی، به ویژه اسباب نزول که اعتماد فراوانی به آن­ها داشته و پیش فرض­های نادرست تاریخی، به مستثنا بودن بسیاری از آیات حکم کرده است. چنان­ که با توجه به قرائن، اندیشه نفی هرگونه ارتباط پیامبر با اهل­ کتاب در دوران مکه یا هجرت پیامبر پیش از مسلمانان به مدینه یا وقوع جهاد فقط در مدینه و رفتار تسامح آمیز با مشرکان فقط در دوران قبل از هجرت، مهمترین فرضیه­ های مقاتل بوده که آیات بسیاری را به سبب آن­ها مستثنا کرده است.

: آیات مستثنا, اهل کتاب, بصره, قتاده, کلبی, مقاتل بن سلیمان