علی مشهدی - عضو هیات علمی دانشگاه علم و فرهنگ تهران
آیلا سینایی - کارشناس ارشد معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه علم و فرهنگ تهران

خانه های تاریخی همواره از جنبه های مختلفی مورد تحقیق در حوزه معماری بودهاند، ولیکن کمتر منبعی من باب بررسی ویژگی های خانه های برونگرا در دوران قاجار بودهاست که هر کدام از خانه ها با این کالبد دارای جای گیری فضایی خاص، تنوع چیدمان و کارکرد مشخصی بوده که مطالعات کاملی درباره آنها صورت نگرفته است . این پژوهش در راستای داده کاوی مولفه های کالبد معماری خانه های برونگرا در دوران قاجار با استفاده از تکنیک نحو فضا بوده تا بتوان ساختار فضایی خانه های قاجاری با کالبد مذکور در اقلیم های ایران را بررسی کرده و تاثیرپذیری مولفه های محرمیت ، هندسه ، جهت گیری ، نما و روشنایی را از عوامل مختلف شناسایی کند. روش تحقیق ، توصیفی تحلیلی بوده و در جهت آنالیز موضوع، چهار خانه قاجاری با کالبد برونگرا در شهرهای شاخص اقلیم های چهارگانه ایران انتخاب شده اند. بنابراین نمونه های انتخابی شامل خانه کلانتری تبریز، خانه ابریشمی رشت ، خانه شریف بندرعباس و خانه گنجی زواره هستند تا از طریق تحلیل پیکرهبندی فضایی پلان هر خانه با روش نحو فضا و بررسی گراف دسترسی خانه ها، نقش فرهنگ ، اقیلم و اقتصاد را به عنوان عوامل تاثیرگذار بر مولفه های کالبد معماری ، نمایان سازد. نتایج پژوهش حاکی از آن بود که در کالبد برونگرا به دلیل فرم بنا، دید از بیرون به داخل سایت وجود داشته و محرمیت آن طور که باید رعایت نشده است . هندسه پلان محورگرا بوده و تقارن در آن به عنوان یک عنصر مهم و کلیدی دیده می شود. جهت گیری اقلیم های مرطوب به سمت باد محلی بوده که باعث تهویه طبیعی شده ولی در اقلیم های گرموخشک و سردوکوهستانی به دلیل وجود بازشو در تمام جدارههای ساختمان در زمستان سبب افزایش برودت و در تابستان باعث ورود باد پرگرد و غبار به داخل خانه می شود. ولی همین بازشوها سبب فراهم آوردن نور طبیعی در تمام ساعات روز شده و نیاز به هر وسیله روشنایی را در طول روز کاهش می داد.

کالبد معماری ، خانه های برونگرا، دوران قاجار، نحو فضا.