آتوسا منیری - کارشناس ارشد باستان شناسی
مرتضی حصاری - استادیار گروه باستان شناسی، دانشگاه هنر اصفهان

در میان مدارک باستان شناسی، مهر و اثر مهرهای به دست آمده از جایگاه ویژه ای برخوردار هستند، چرا که شمایل ها و نقوش موجود بر روی آنها تا حد زیادی بیانگر آداب و رسوم، عادات و معتقدات یک قوم بوده و جلوه ای از هنر و مدیریت اجتماعی اداری را - در طی قرون متمادی نشان می دهد. درشرح و تفسیر مرحله های اقتصادی، فرهنگی و سیاسی موجود در جوامع پیش از تاریخ، رهیافت های مختلفی وجود دارد که در برگیرنده تغییرات ساختاری در تمام ابعاد اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است. بر خلاف رهیافت های اروپایی، در سنت های انسان شناسانه آمریکایی، تکامل جامعه بر تشکیل سازمان های اجتماعی تکیه دارد نه بر فن ساخت ابزار. بر این اساس، در تحلیل های انسان شناسانه مربوط به پیش از تاریخ با زنجیره ای از این اجتماعات انسانی من جمله ایل)پیشحکومتی(، دولت شهر و حکومت روبرو هستیم. هر یک از حلقه های زنجیر به لحاظ میزان تمرکز یافتگی و طبقه بندی اجتماعی با حلقه دیگر می تواند متفاوت باشد. استفاده از این رهیافت های غربی یا هر دوی آن ها در مورد توسعه مراحل اقتصادی، همواره سردرگمی و چالش های زیادی را دربرداشته است. در حوزه های فرهنگی مختلف ایران، این کمیت، کیفیت، تعادل و انسجام داده های شاخص به دست آمده با یکدیگر متفاوت است بررسی و ارزشیابی منطقه ای برای بیان و آشکار نمودن المانهای مشترک فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جوامع مورد مطالعه عصر مس سنگی و مفرغ می تواند، مفید و کارگشا باشد. در این روند با مقایسه تطبیقی نقش مایه های حک شده بر روی مهر و نیز نقش های اثر مهرها تا حد زیادی می توان؛ ایران را به عنوان حلقه ارتباطی برای تعامل فرهنگی شرق به غرب و بالعکس دانست. علاوه بر آن نقوش، نقشمایه های حیوانی و گیاهی می تواند، بیانگر جغرافیای زیست محیطی آن دوران نیز باشند. در بازخوانی این نقش مایه ها ، بهصحنه های برخورد می کنیم که ما را با دنیای فکری و تاحدی مرموز و ناشناخته گذشته آشنا میسازد. امروزه به این نقوش و نمادهای ناشناخته نقوشاساطیریمی گویند. اشکالی که سراسر پر از کنایه هنرمند طراح، از دنیای اطراف اش است. شناخت و تفسیر اشکال حیوانی و انسانی و درک اسطوره های به جای مانده کاری بسیار سخت و دشوار است. چرا که تماماً برداشت اولیه انسان نسبت به دنیای پیرامون اش و تأثیر نیروی های سحرآمیز و متافیزیکی هریک از اشکال است. در این مقاله بیشترین تمرکز بر روی تأثیرکاربردی و بومی بودن؛ نقوش مارهایی است که از محوطه های شوش، چغامیش و جیرفت یافت شده اند؛ چند نمونه از این اثر مهرهای شاخص انتخاب و بر اساس نوع نقش مایه هایشان طبقه بندی، توصیف و تحلیل شده اند در ادامه؛ مقایسهی تطبیقی ای ما بین این نقوش طبقه بندی شده، صورت گرفته تا نقش بومی بودن نقوش، پراکنش نقش مایه های یافت شده، که بر اثر ارتباط های ترانزیتی کالاها در مناطق شرق و غرب پدیدار شدند؛ هویدا شوند. در پایان نیز نتیجه گیری و پیوست ها آورده شده اند.

اساطیر ، نماد، مهر، اثر مهر، شوش، چغامیش، جیرفت