مهدی حمزه نژاد - استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه علم و صنعت ایران
آزاده یوسفی - دانشجوی کارشناسی ارشد معماری اسلامی دانشگاه بین المللی امام رضا (ع)

شخصیت فضا به عنوان بخش مهمی از بستر رفتار انسان ها همواره عامل موثری در شخصیت و منش مخاطبین خود بوده است. این موضوع در معماری معابد به مثابه نماد معماری دینی – به ویژه مسجد به عنوان کامل ترین نوع آن- از اهمیت مضاعفی برخوردار است. هدف از این نوشتار، بررسی برهم کنش شخصیت فضایی مسجد و رفتار مخاطبین آن نسبت به یکدیگر و یا به عبارت دیگر تبیین رسالت کالبد مسجد در مسلمان سازی و رسالت مسلمان در کالبد مسجد سازی میباشد. به این منظور ابتدا به روش تفسیری – تحلیلی، مبانی و اصول طرح و ساخت مسجد را در منابع اسلام، قرآن وسنت پیامبر بررسی نموده و با استدلالات حکمی و عقلی، تاثیر هر یک از متغیر های فضایی مانند سادگی، تجمل، عظمت، وسعت پذیری، هم چشمی از سایر معابد و .... را تبیین مینماید. سپس به روش تطبیقی نتایج حاصله در دو نمونه تاریخی در شهر مشهد بررسی شده و در پایان به روش پیمایش و با راهبرد همبستگی و در یک تحقیق میدانی، نمود این متغیر ها در مشی فکری و رفتاری مخاطبین مورد تحقیق قرار میگیرد. بر اساس نتایج، گسترش فعالیتهای اجتماعی در کنار عبادت در مسجد، وسعت پذیری، استفاده از رنگهای متنوع ولی هماهنگ و در قالب ساده و به کار بردن عناصر و هندسه آشنا در کالبد مسجد و تزیینات ساده زمینه ساز اخلاق متواضعانه و همدلانه تر است، و استفاده از مصالح و تزیینات فاخر، شکوه در محله، تجمل در محراب و ورودی و مقیاس های غیر انسانی که در مساجد متجمل تر بیشتر به چشم میخورد، سبب رونق گرفتن چشم هم چشمی، رقابت مادی در معنویت، اعتبار یافتن متمولین در مسجد، ریا و.... میگردد. این نتیجه شاهدی تجربی است که توصیه های دینی مبنی بر پرهیز از این گونه تجملات و تاکید بر سادگی را اثبات میکند.

شخصیت فضا، رفتار، محیط مقدس، مسجد