زهرا عباسی - استادیار زبان شناسی مرکز تحقیقات زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت مدرس

این مقاله کوششی است در سبک شناسی زبان شناختی و تحلیل متون ادبی برپایه زبان شناسی نقش گرا و شناختی و به بررسیزبان شناختی رباعیات خیام می پردازد. در این مقاله کاربرد نظریات زبان شناسی نقش گرا و شناختی در تحلیل شعر مورد توجه قرارگرفته و ضمن بررسی تمامی رباعیات خیام به تحلیل دو مفهوم عمده «فنا» و«مستی» در تقابل با یکدیگر و نیز مفاهیم دیگر مرتبط با آنها (مفاهیم شک و جبر) می پردازد. این مفاهیم به دلیل بسامد بالای کاربردشان در رباعیات خیام انتخاب شده اند. همچنین کاربرداستعاره در مفهوم شناختی و تحلیل جملات امری در هشتاد و دو رباعی خیام جهت دستیابی به تجارب، تفکرات و دنیای درونشاعر و نگرش وی به جهان هستی مورد توجه قرار گرفته است. بررسی اشعار خیام که دارای الگوهای محدود و آرایه ها ی وصنایع ادبی نه چندان زیاد است، از منظر زبان شناسی نقش گرا و فرایند تجربی و تحلیل های آماری آن نشان می دهد شاعر در اشعارخود با اتخاذ نگرش مادی، مخاطب خود را از پذیرش تجربیات ذهنی و انتزاعی بازمی دارد و با ابراز تردید در وجود بهشت وجهنم و معاد جسمانی، انسان را به غنیمت دم و مستی و بی خبری فرامی خواند. او برای سؤال ها و تردید هایش دارویی جز مستی ودر مواردی معشوق و موسیقی نمی یابد.

سبک شناسی، زبان شناسی نقش گرا، زبان شناسی شناختی، رباعی، خیام