ابوذر خسروی - استادیار دانشگاه سلمان فارسی کازرون
محمدمهدی پور محی آبادی - دانش آموخته کارشناسی ارشد تاریخ ایران بعد از اسلام دانشگاه تهران

مالیات ارضی یکی از مهم ترین اقسام مالیات و از اصلی ترین منابع درآمد حکومت های ایران در سده های میانه بوده است؛ به همین دلیل دیوانیان اهتمام ویژه به مساحی اراضی زیر کشت داشته اند. باتوجه به اینکه شناخت آحاد پیمایش و اندازه گیری سطوح و مساحت می تواند شناخت ما را از وضعیت امور دیوانی و مملکت داری هر دوره افزایش دهد، پژوهش حاضر بر آن است که در ابتدا نسخه خطی مختصر در قواعد علم حساب و مساحت را که رساله ای در آموزش ریاضیات و مساحی و مربوط به نیمه قرن نهم ه.ق است، معرفی کند و سپس با تدقیق در متن نسخه به این پرسش پاسخ دهد که واحدهای اندازه گیری سطوح و تعیین مساحت در دوره تیموری چه بوده اند و انتخاب این واحدها چه نسبتی با نوع دیوان سالاری تیموریان داشته است؟ همچنین براساس اطلاعات نسخه، مقدار «جریب» را برپایه روش اندازه گیری متریک تعیین و ثابت کند که این مقدار، مستقل از متغیرهای دیگر ازجمله نوع کشت و آبیاری و بذر است.یافته های پژوهش نشان می دهد که واحدهای عمومی برای تعیین مساحت، «جریب شاهی» و «جریب دهقانی» بوده و همچنین در پیمایش سطوح از آحاد «ذراع»، «قبضه» و «اشل» استفاده می شده که نسبت مستقیمی با سیاست یکسان سازی آحاد و اوزان در عصر تیموریان داشته است؛ همچنین نظریه محققانی مانند لمتون و هینتس که این مقدار را وابسته به نوع کشت و آبیاری دانسته اند، برای دوره تیموری نادرست است.

آلات مساحی, محمود بن محمد هروی هیوی, نسخه خطی مختصر در قواعد علم حساب و مساحت, جریب, مقدار جریب