محمد هادی مرادی - دانشیار گروه زبان و ادبیات عربی. دانشگاه علامه طباطبایی. تهران.
صادق خورشا - استادیار گروه زبان و ادبیات عربی. دانشگاه علامه طباطبایی. دانشگاه تهران.
حسام حاج مومن - دانشجوی دکترای رشته زبان و ادبیات عربی. دانشگاه علامه طباطبایی. تهران.

این مطالعه می­کوشد چارچوبی نظری برای داوری در باب وقوع اخذ در شعر طرح کند. پرسش این است که با چه معیاری می­توان حکم به وقوع اخذ در شعر متاخر از شعر متقدم داد و با چه روشی می­توان نحوه این اخذ را ارزیابی کرد؟ روش مطالعه تحلیلی – تطبیقی است. ابتدا با نگاهی انتقادی روند مطالعات سرقت شعری در سنت بلاغت عربی بازخوانی می­شود. در این بازخوانی تاکید می­شود که عبدالقاهر جرجانی در ضمن مباحث مربوط به نظریه نظم، در موارد پراکنده­ای به قضیه اخذ در شعر پرداخته و برای تحلیل وقوع اخذ در اشعار متاخر از اشعار متقدم، روشی نظام­مند را به کار بسته که پس از وی نادیده گرفته شده است. بر این مبنا، نخست روش وی در این تحلیل تبیین می­شود. سپس روش تحلیل او با روش فرمالیست­های روس برای تحلیل رابطه تاریخی اشعار مقایسه می­شود. این مقایسه نشان می­دهد نظریه فرمالیسم در قرن بیستم برای این تحلیل روشی مشابه با روش عبدالقاهر ارائه کرده است. سپس بر اساس مبانی مشترک میان این دو نظریه، چارچوبی نظری برای داوری در باب اخذ در شعر طرح می­شود. در این چارچوب تاکید می­شود که معیار صدور حکم در باب وقوع اخذ، فقط اشتراک دو شعر در کاربست هنرسازه­های نو است. نحوه وقوع اخذ نیز با این روش ارزیابی می­شود که تحلیل شود هنرسازه­های مشترک چه کارکردی در ساخت هر یک از دو شعر داشته­اند. مقایسه میان نحوه کارکرد هنرسازه­های مشترک می­تواند نحوه اخذ شعر متاخر از شعر متقدم را نشان دهد. سرانجام در یک مطالعه تطبیقی بر اساس معیار و روش مذکور، چند نوع متفاوت از نحوه وقوع اخذ میان اشعار عملا تحلیل می­شود.

اخذ در شعر, سرقت شعری, عبدالقاهر جرجانی, نظریه نظم, فرمالیسم