بهرام شایان آذر - دانش آموخته کارشناسی ارشد تاریخ دانشگاه تهران
رسول جعفریان - استاد گروه تاریخ دانشگاه تهران

وقف به عنوان یکی از نهادهای تاییدی در تاریخ ایران محسوب می­شود. واقف با تعیین متولی بر موقوفات، حفظ و نگهداری از امور موقوفه را مدیریت می­کرد و همچنین در مواردی برای مراقبت کارهای متولی از شخصی به عنوان ناظر (استصوابی یا اطلاعی) استفاده می­کند. ساختار نظارت بر موقوفات در دوره قاجاریه را می­توان به دو دوره تقسیم کرد. دوره اول که بیشتر تحت اداره روحانیون و معتمدین محلی و خویشاوندان واقفان بود، و دوره دوم قانون­مند شدن اداره موقوفات بود که تحقق قطعی آن در بعد از مشروطه در ماده ۶ قانون شعبان ۱۳۲۸ و در متمم قانون ۱۹ جمادی الثانی ۱۳۲۹ بیان شد. در بررسی ۲۵۰ وقف­نامه وابسته به نیشابور در دوره قاجاریه، با ۵۶ وقف­نامه مواجه هستیم که در آن صراحتا  بحث نظارت بر موقوفات در متن اصلی وقف­نامه بیان شده است. از بررسی و مقایسه متن این اسناد به این نتیجه می­رسیم که ناظرین بر موقوفات به­طور کلی سه نوع وابستگی با واقف دارند؛ ۱. رابطه خویشاوندی و بطنی ناظر با واقف، ۲. رابطه غیر­خویشاوندی ناظر با واقف، ۳. معتبرین و معتمدین محلی. بحث نظارت بر موقوفات در جامعه نیشابور بیشتر به میل و انتخاب واقف بستگی داشته است و عمدتا آن را یا برای خود یا خویشاوندان مورد اعتماد خود واگذار کرده است، سیر جانشینی و فرض انقراض از نکاتی است که از چشم واقف دور نمی­ماند و معمولا در نهایت نظارت به علماء و روحانیون محلی واگذار می­شد و یا اینکه از همان ابتدا روحانیون و علماء محلی ناظر بر موقوفات بودند. از جمله معتبرین و معتمدین محلی دیگر سادات بودند که در برخی وقف­نامه­ها نظارت بر ایشان مفوض شده است.

وقف, ناظر, نظارت بر موقوفات, نیشابور, قاجاریه