آرزو کروبی - دانشجوی دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام دانشگاه اصفهان
ابوالحسن فیاض انوش - دانشیار دانشگاه اصفهان
نزهت احمدی - دانشیار دانشگاه اصفهان

در نظام اندیشه تا پیش از قرون جدید، تاریخ با عبرت‎ها قرین بود و تاریخ‎نویسی رنگی اخلاقی داشت. از دیگر سو، در اخلاق‎نویسی نیز از تاریخ بهره برده می‎شد. هدف از این نوشتار، مقایسه کاربست تاریخ در متون اخلاق عرفانی با کاربست تاریخ در متون اخلاق سیاسی در سده‎های میانه تاریخ ایران است. متون اخلاق، حاوی اندیشه نویسندگان این متون هستند و برای فهم این اندیشه از میان رویکردهای مختلف، رویکرد تحلیل گفتمان برگزیده شده است. با این رویکرد به این پرسش پاسخ داده خواهد شد که کاربست تاریخ در متون اخلاق عرفانی و اخلاق سیاسی چه شباهت و تفاوتی دارد و منشا این تفاوت چیست؟ تاریخ در متون اخلاق عرفانی، در قالب اقوال و افعال مشایخ گذشته و به صورت نقلی روایت می‎شود. مخاطب متون اخلاق عرفانی در سلسله مراتب معرفتی، جایگاه پایین‎تری از نویسندگان این متون دارد. نویسندگان به صورت آشکارا، تاریخ مقدس عرفانی را برای مخاطب، شایسته الگوبرداری می‎دانند و بر آن تاکید می‎کنند. آنان تاریخ مقدس عرفانی را در قالب یک کلیت باثبات و پیوسته تصویر می‎کنند تا در مقابل گفتمان رقیب، از خود حفاظت کرده باشند. تاریخ در متون اخلاق سیاسی در قالب اندرز و حکایت روایت می‎شود اما چون مخاطب متون اخلاق سیاسی جایگاه اجتماعی بالاتری از نویسندگان این متون دارد، نویسندگان برای تشویق مخاطب به الگوبرداری از تاریخ محدودیت‎هایی دارند. آنان تاریخ را متضمن درس تغییر احوال دانسته‎اند، تا به این شیوه از جایگاه خود در برابر گفتمان رقیب دفاع کرده باشد.

کاربست‎ تاریخ, اخلاق‎ عرفانی, اخلاق‎ سیاسی, تاریخ مقدس عرفانی, تغییر احوال