علی یوسفی - دانشیار جامعهشناسی گروه علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد
مهسا صادقی نژاد - دانشجوی دکتری جامعهشناسی اقتصادی و توسعه دانشگاه فردوسی مشهد

تکامل رویکرد سیستمی حاصل توسعه نظریه ها در دو شاخه نظریه های سیستمی ریاضی و نظریه های سیستمی غیرریاضی است. بنیان عموم نظریه های سیستمی غیرریاضی در حوزه علوم اجتماعی است. غالب نظریه های سیستمی در این حوزه و به ویژه در حوزه جامعه شناسی ریشه در نظریه سیستم های اجتماعی پارسونز دارد. تاکنون صورت بندی های متعددی از نظریه پارسونز ارائه شده که یکی از دقیق ترین آن ها، صورت بندی مونچ است. صورت بندی مونچ که به فضای کنش معروف است، نوعی ابزار تحلیل محسوب می شود. این ابزار با ارائه چهار فضای عام (خرده‎سیستم) برای کنش که هر فضای آن تابع منطق درونی خاصی است، این امکان را فراهم می سازد تا هر نوع کنشی در یکی از خرده‎سیستم‎های آن قرار گیرد. هدف اصلی نوشتار حاضر نیز انطباق تفکر سیستمی با فضای کنش می باشد. مطالعه حاضر نشان داد که چهار نوع تفکر نوآور، تحلیلگر، تقلیدگر و فرموله‎ساز که خرده‎سیستم‎های فضای کنش را تشکیل می‎دهند به ترتیب تابع منطق بهینه سازی (میل به تغییر)، تحقق هدف، سازگاری با الگو (میل به ثبات) و سازگاری منطقی می باشند. برخی از مهم ترین عناصری که در قالب روابط داده - ستانده، میان این خرده‎سیستم‎ها مبادله می شود عبارت اند از: تعهد، اعتماد، وفاداری و مسئولیت پذیری. همچنین، در تحلیل تفکر سیستمی نشان داده شد که سیستم تفکر در چهار حالت تعادلش را از دست می دهد: حالت اول، غلبه خرده‎سیستم نوآور که اثر پویاساز بر سایر خرده‎سیستم‎ها دارد (گشایش در حوزه ایده ها)؛ حالت دوم، غلبه خرده‎سیستم تحلیلگر که اثر انتخابی بر سایر خرده‎سیستم‎ها دارد (تشخیص در حوزه ایده ها)؛ حالت سوم، غلبه خرده‎سیستم تقلیدگر که اثر کنترلی و محدودکننده بر سایر خرده‎سیستم‎ها دارد (انسداد در حوزه ایده ها)؛ حالت چهارم، غلبه خرده‎سیستم فرموله‎ساز که اثر تعمیمی بر سایر خرده‎سیستم‎ها دارد (تعمیم در حوزه ایده ها). در هر چهار حالت نوعی وضعیت هژمونیک رخ می‎دهد که نتیجه آن اختلال در کارکردهای سیستم تفکر و بروز کژ کارکردهای آن است.

تفکر سیستمی، فضای کنش، منطق کنش، رابطه داده - ستانده، تعادل.