بررسی سلسله مراتب شهری و معماری در مجموعه وکیل شیراز در دوره زندیه؛ در رویکرد قیاسی با میدان نقش جهان اصفهان

از د وره های قابل بررسی در تاریخ معماری و شهرسازی ایران با نگاه کاربردی به گذشته، ساخت و سازها در محدوه تاریخی شهر شیراز، پایتخت دوره ی زندیه است. آثار به جای مانده از دوره زندیه در شیراز، مجموعه های هماهنگی را خلق کرده بوده اند که اکنون از آن به عنوان «مجموعه ی زندیه» یاد می کنند. از جمله ویژگی هایی که ما را با ارزش های کالبدی و بصری به کار رفته در معماری و شهرسازی این دوره آشنا می کند، بررسی اصل سلسله مراتب در ساختار و جانمایی این بناها در بافت است. بر اساس اصل سلسله مراتب هیچ فضای شهری را نمی توان فارغ از مراتب بالاتر یا پایین-تر از آن ایجاد کرد. اصل سلسله مراتب و ویژگی های حاصل از آن در مجموعه ها، از ابزار مهمی است که محقق را در شناسایی خصوصیات اجزاء و کل مجموعه و همچنین عملکرد و نقش هر یک از آنها کمک می-کند(حبیبی،1383،ص104).در حقیقت گفته می شود که در ساخت مجموعه زندیه از الگوی فضایی میدان صفوی نقش جهان اصفهان استفاده شده است(حبیبی،1383،ص102). قیاس این دو مجموعه، روایی آنچه گفته شده، را از نظر یکی از اصول ساختار شکل گیری میادین یعنی اصل سلسله مراتب، روشن خواهد کرد. برای دریافت میزان این تأثیرپذیری، ابتدا باید از نظر سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و مذهبی و بنیان قدرتمداری دو حکومت صفویه و زندیه با یکدیگر مقایسه شود تا روشن گردد که چه اصولی در آنها رعایت می شده است. سپس قیاس در ساختار عملکردی شهرهای شیراز(در دوره ی زند) و اصفهان(در دوره-ی صفویه) برای بیان تبلور عقاید دو حکومت درشکل گیری ساختار شهرها مورد بررسی قرار می گیرد. در انتها، قیاس جزء به جزء میان عناصر شکل دهنده ی دو مجموعه ی «نقش جهان اصفهان» و «وکیل شیراز» ضروری به نظر می رسد. از این قیاس ها، نحوه و میزان رعایت اصل سلسله مراتب، در دو زمان و دو مکان متفاوت که ساخته ی دو حکومت متفاوت هستند، بر ما روشن خواهد گردید که مجموعه زندیه در ساختار عملکردی تابع مجموعه نقش جهان است ولی در ساختار شکلی متفاوت از آن.

کلیدواژه ها:

کالبد ، سلسله مراتب ، دوره زندیه ، مجموعه ی وکیل شیراز ، مجموعه نقش جهان اصفهان