مستندات قرآنی و مبانی عقلی مکاتب کلامی در باب جبر و اختیار

مساله محدوده استقلال و اختیار یا جبر آدمی در برابر خدا یا اصول حاکم بر جهان، از دیر پای ترین و مناقشه آمیز ترین مباحث مطرح در همه ادیان بوده، که در اسلام نیز از سده نخست هجری مایه اختلاف فرق کلامی بوده است . از فرقه های نخستین ، جهمیه کمترین گستره را برای آزادی و اختیار آدمی قائل بودند و از آنها به جبریه خالص یاد می شود . دیدگاه ابوالحسن اشعری آن گونه که از آثار خود وی - و نه گزارش دیگران - بر می آید ، هم در مسائل ایمانی و هم در اعمال عرقی، جز جبر کامل نیست و نظریه کسب مربوط به یک سده پیش از اوست . فرقه های حنفی - ماتریدی و شیعه عموما در موضعی بینابین جای گرفته اند در حالی که معتزله و خوارج بیشترین گستره رابرای اختیار انسان باور داشته اند . این مقاله پس از تبیین مواضع متکلمان بزرگ بر اساس منابع دست اول، دلایل و مستندات قرآنی اختیار گرایان را در 11 درسته و دستاویزهای جبر گرایان را در 9 طبقه ارائه می کند . تقابل این دو گروه آیات نشان می دهد که دلایل عقلی و همچنین مستندات قرآنی هیچ یک از فرق کلامی کمتر از دیگری نیست و آیات قرآن کریم در این باب فیصله بخش نیست ، چنان که گاه از صد ، یک آیه اختیارگرایان و از ذیل آن جبریون استفاده کرده اند و این واقعیت یکی از علل پایان ناپذیری این بحث در تاریخ اسلام و شاید یکی از عوامل موضع «امر بین الامرین » بوده است .

کلیدواژه ها:

جبر ، اختیار ، قضا و قدر ، اشاعره ، قرآن کریم ، ماتریدیه ، شیعه