بازخوانی نقادانه قرایت شریعتی از فلسفه تاریخ شیعه

یک مسیله اساسی که در باورهای شیعی ابعاد جامعه شناختی قابل توجهی دارد نگرش خاص شیعه به فلسفه تاریخ است شریعتی در نقد خوانش سنتی از فلسفه تاریخ شیعه که انتظار و ظهور منجی آخر الزمان جوهر ه اصلی آن را تشکیل می دهد، تاکید می کند که در این تفسیر پیوند با جامعه، امر سیاسی و واقعیت اجتماعی حلقه مفقوده محسوب می شود ونوعی انفعال و سازگاری در برابر شرایط موجود به خصوص حکومت و سیاست را موجب می گردد چرا که بر مبنای این تفسیر حکومت حقیقی از آن امام غایب است و تمام حاکمان و سلاطین غاصب و جایر محسوب می شوند در نتیجه این نگرش بسیاری از علماء از سیاست به مثابه یک شر کناره جویی می کردند و مداخله را جایز نمی دانستند و از سوی دیگر بیگانگی و بی تفاوتی مردم در برابر حکومت و سیاست را در پی داشت. شریعتی در برابر این قرایت از فلسفه تاریخ که اصلی ترین خصایل آن انفکاک و انقطاع از امر اجتماعی و سازش آن است قرایتی را مطرح می کند که می توان آن را نوعی فلسفه ی تاریخ اجتماعی – انتقادی نامید که اصلی ترین ویژگی های آن پیوند گذشته و حال، پیوند فلسفه تاریخ و واقعیت اجتماعی است و به زعم او مهم ترین ماحصل چنین تفسیری نجات، آزادی و رهایی بخشی جامعه و توده مردم ستم دیده می باشد. نوشتار حاضر درصدد است تا در دو سطح به بررسی قرایت شریعتی از فلسفه تاریخ شیعه بپردازد: سطح تبیینی و سطح نقادانه در سطح تبیینی مهم ترین پرسشی که مطرح می شود این است چگونه شریعتی فلسفه تاریخ شیعه و واقعیت اجتماعی را در ارتباط با هم قرار می دهد و بدین واسطه آن را به تعبیر خود او به یک ایدیولوژی که نجات و رهایی بخش هسته مرکزی اش را تشکیل می دهد، تبدیل می کند به عبارتی با طرح این پرسش قصد داریم تا مدل نظری منطق و مفروضات اصلی که بنیان قرایت شریعتی را تشکیل می دهد، استنتاج نماییم. و بدین واسطه ربط نظری سه مقوله اصلی این قرایت یعنی فلسفه تاریخ، واقعیت اجتماعی و آزادی را تشریح کنیم. در سطح دوم این پرسش مطرح می شود که مدل نظری شریعتی تا چه اندازه اعتبار و انسجام درونی دارد به معنا که گزاره ها و مفروضاتی که بنیان نظری او را تشکیل می دهند تا چه حد هدف خواسته ای که از طرح چنین الگوی نظری دنبال می کرده است یعنی آزادی و رهایی توده ی مردم و ستمدیدگان را تضمین می کند در این پژوهش برای پاسخ دادن به دو پرسش فوق از روش نقد درونی – به عنای سنجش اعتبار الگوی نظری شریعتی بر مبنای منطق و روشی که بحث او براساس آن نضج یافته است – استفاده خواهد شد و الگو مزبور براساس اصلی ترین مفروضات و گزاره های نظری ان مورد نقد قرار خواهد گرفت.

کلیدواژه ها:

آزادی ، واقعیت اجتماعی ، جبر تاریخی ، مقاومت منفی ، آینده گرایی ، انتظار اعتراضی