تکوین بوروکراسی بدخیم در ایران و عوامل موثر بر آن

بوروکراسی به عنوان یک پدیده مدرن و زیر مجموعه ای از دولت مدرن در ایران همزاد شکل گیری دولت مدرن در پهلوی اول بوده است. در واقع سنگ بنای بوروکراسی مدرن را نخستین بار رضا شاه قرار داد. در نتیجه ی این همزمانی منطقی، بوروکراسی در ایران واجد ویژگی هایی شد که دولت در آن زمان به خود گرفت. نتیجه اینکه، برای شناخت بوروکراسی باید ویژگی های ساخت دولت در زمان پهلوی اول را مد نظر قرار داد. همانطور که بسیاری از پژوهش ها اشاره داشته اند ساخت دولت در زمان رضا شاه از نوع نیوپاتریمونیال یا همان نوپدرسالارانه است. به بیان آیزنشتات این دولت ها، دولت هایی نسبتا مدرن شده هستند که ظاهرا دارای بوروکراسی مدرن هستند اما در حقیقت فرد قدرتمندی، نه از طریق پیروی از قوانین غیرشخصی، بلکه از طریق یک نظام گسترده حمایت شخصی بر جامعه حکومت می کند. در واقع این دولت ها علی رغم ظاهر مدرنی که دارند واجد ویژگی های دولت های پاتریمونیال می باشند. برای مثال می توان به این ویژگی ها اشاره نمود: این دولت ها به جای اتکا به حمایت مردم، عمدتا به حمایت نخبگان متکی هستند، بوروکراسی حول امیال حاکم شکل می گیرد، به دنبال استفاده از رشد اقتصادی برای مدرن ساختن نیروهای مسلح و گسترش بوروکراسی حاکم هستند. این شکل از ساخت دولت باعث می شود که بوروکراسی نیز به دنبال آن واجد ویژگی هایی گردد. در این شکل از بوروکراسی ها، دستگاه اداری محدود به قشر خاصی از نخبگان بوده، حول امیال و اهداف شخص حاکم می گردد، مستعد فساد است، روابط شخصی و دوری و نزدیکی از شخص حاکم و سیستم تعیین کننده جایگاه افراد است و نه شایسته سالاری. در ارتباط با نظام اداری و بوروکراسی مدرن در ایران یکی از مسایلی که کمتر بدان پرداخته شده است نحوه شکل گیری و تکوین آن و عوامل موثر بر شکل گیری آن بوده است. این مساله از آن رو اهمیت دارد که شناخت معضلات فعلی نظام اداری در گرو شناخت ریشه های آن می باشد و در واقع بدون فهم دلایل وجودی ویژگی ها و معضلات بوروکراسی در ایران، نمی توان توصیه های سیاستی دقیقی در راستای اصلاح و بهبود این نظام ارایه داد. به همین دلیل این پژوهش تلاش دارد که نشان دهیم بوروکراسی امروزین ایران چگونه شکل گرفته و در نتیجه واجد چه ویژگی هایی است.هرچند بوروکراسی بعضا به معناهایی چون حکوکت دیوانی یا دیوانسالاری ترجمه می گردد، اما مراد ما از بوروکراسی نوعی سیستم با کارکردی عقلانی و قانونمند می باشد، که به معنای وبری شامل مجموع مقامات اداری و سازمان های بزرگ رسمی در جامعه امروزی است. بوروکراسی در حالت ایده آل دارای اقتداری قانونی- منطقی خواهد بود و نظامی موفق در جهت سازماندهی موسسات اداری و خدماتی است که دارای ویژگی هایی چون: 1) تخصصی شدن کارها در حد عالی(تقسیم کار) 2) ساختار قدرت بر مبنای سلسله مراتب 3) اصول و قواعد شکل یافته رفتار 4)جدایی اعضای دستگاه از مالکیت 5) اسنخدام افراد بر مبنای توانایی و دانش فنی.

کلیدواژه ها:

نیوپاتریمونیالیسم ، بوروکراسی ، نفت ، رانتیر ، ایران ، نهادی