پاسخ به چهار سطح نیازهای انسانی در معماری مسجد امام اصفهان

به گفته حضرت علی (ع) انسان دارای چهار نفس و یا به عبارت بهتر، چهار سطح از نیاز است؛ رشدکننده گیاهی، حسکننده حیوانی، تدبیرگر قدسی و ملکه الهی. در هر مرحله که انسان به سوی کمال سیر میکند، از مراتب پایین نفس به مرتبه بالاتر قدم میگذارد. اگر معماری را ظرف وجودی انسان انگاریم، باید برای معماری نیز چنین مراتبی قائل شویم. یک اثر معماری هم از منظر قرار گرفتن انسان و تامین مراتب چهارگانه نفس در آن قابل بررسی است و هم از آن منظر که خود اثر معماری را به مثابه موجودی زنده انگاریده و مراتب رشد و کمال را در آن جستجو کنیم؛ اما یک اثر معماری چگونه میتواند بستر تامین هر چهار سطح از نیازهای انسانی باشد؟ به اعتقاد بسیاری از پژوهشگران عرصه معماری اسلامی، مسجد امام اصفهان نمایانگر اوج یک هزار سال مسجد سازی در ایران و نمود کمال یافته از معماری مسجد است؛ لذا هدف از پژوهش حاضر بررسی چگونگی تامین نیازهای چهار سطحی انسان در این مسجد به روش استدلالی، مورد پژوهی جهت استفاده در معماری امروز است. نتایج پژوهش نشان میدهد که تنظیم شرایط محیطی و الزامات سازهای از جمله پاسخها به نفس گیاهی، توجه به حواس پنجگانه و معماری حسگرا از جمله پاسخها به نفس حیوانی، دعوت به تنبه، حلم و یادآوری از مجرای نمادپردازی از جمله پاسخها به نفس قدسی و نمایش معمارانه سیر از کثرت به وحدت و برعکس از طریق فرم و تزئینات و همراه کردن توأمان عناصر متضاد مانند روشنایی و تاریکی و نظم و بینظمی در فضا از جمله پاسخها به نفس الهی در معماری این بنا میباشد. براین اساس، معماری مسجد امام اصفهان، در زمینه پاسخ مناسب به نیازهای چهارگانه لازم برای برپایی خود به خوبی عمل کرده و بستر تامین مراتب نفس و سیر کمالگرا در مخاطب را نیز فراهم آورده است

کلیدواژه ها:

مراتب نفس ، نیازهای انسانی ، مسجد ، مسجد امام اصفهان ، معماریاسلامی