عدالت در فقه اسلامی

فارغ از تعاریف مختلف برای لغت عدالت ، رایج ترین تعریف از عدالت در فقه، عدم ارتکاب کبیره و عدم اصرار بر صغیره و اعمال منافی مروت است. اینکه در موارد ملحوظ به، آیا باید این صفت بصورت ملکه درآید یا صرف قوت عرفی این صفت در افراد کفایت می کند، اختلاف نظر است. این مقاله ضمن اشاره اجمالی به آراء مختلف در این خصوص به تعریف عرفی از عدالت که بسیار با تعریف لغوی آن همراستاست تمایل نشان داده است: استقامت و عدم انحراف در افکار و اعمال ؛ نظری که در اقوال برخی از متاخرین نیز بدان اشاره شده است. سپس با استناد به معروفترین روایتی که در این موضوع مورد استناد فقهای عظام قرار گرفته شده است، یعنی روایت ابن ابی یعفور، مراحل ثبوتی و اثباتی عدالت مورد بررسی قرار گرفته است. از آنجا که در روایات باب و احکام مربوطه، احراز عدالت موردنظر است نه احراز عدم فسق، به راه های احراز عدالت اشاره شده است و مفهوم حسن ظاهر به عنوان مهم ترین و در دسترس ترین راه احراز صفت عدالت مورد بررسی و مداقه قرار گرفته است. در نهایت با تذکر چند نکته اعتماد به حسن ظاهر در ابوابی چون نماز جماعت، به دلیل مصالح عالیه ای که در جماعت مسلمین مدنظر شارع قرار گرفته از یک سو و عدم تالی فاسد ناشی از تساهل در آن، مورد پذیرش قرار گرفته شده، اما در احکام مهمتری چون ابواب قضا و حکومت، به نگاهی دقیق تر که ناشی از معاشرت و مراوده با فرد است، به مقوله حسن ظاهر توجه داده شده است. در پایان به یکی از کارکردهای دیگر مقوله عدالت در فقه توجه شده است، آنجا که از عدالت به عنوان مبنایی مهم در طریق استنباط احکام می توان کمک جست. به نظر می رسد این موضوع میتواند به عنوان یکی از ابزارهای اجتهاد پویا بویژه در باب مسائل مستحدثه مدنظر قرار گیرد.

کلیدواژه ها:

عدالت ، ملکه ، گناه کبیره ، اصرار بر صغیره ، حسن ظاهر ، امام جماعت