بزرگ‌ترین زمین لرزه قابل رخداد در ایران کدام زلزله با کدام بزرگا است؟

پس از رخداد زمین لرزه با بزرگای 7.8 در تاریخ 27-1-92 در شهر گشت سراوان (استان سیستان و بلوچستان) که دلیل آن گسلش کششی در پهنه فرورانش مکران در ژرفای 63 کیلومتری بود، بحث های مختلفی در مورد بزرگای زمین لرزه قابل رخداد در ایران درگرفت. نگارنده تلاش می کند به این سؤال پاسخ دهد که بزرگ‌ترین زمین لرزه قابل رخداد در فلات ایران چه زمین‌لرزه‌ای و با چه بزرگایی است؟1- اولین بررسی برای پاسخ به این سؤال به بررسی در گذشته تاریخی منطقه مورد نظر مربوط است تا بدانیم که زمین-لرزه ها با حداکثر چه بزرگایی رخ داده اند. با مرور تاریخ زمین لرزه های ایران متوجه می شویم که در سال 855 میلادی زمین لرزه قومس - در محدوده ای که امروز شهر دامغان در استان سمنان قرار دارد - زمین لرزه ای مهیب و بسیار مخربی رخ داده که عملاً تمام منطقه را تخریب کرده است. نگارنده در بازدید از شهر دامغان متوجه شد که ایوان داخلی مسجد تاریخی تاریخانه که دومین مسجد ساخته شده در ایران است، در حدود قرن دوم هجری تخریب شده. گرچه که باستان‌شناسان به دلیل خاصی از نوع سانحه طبیعی در مورد این خرابی اشاره نداشته اند، ولی می توان احتمال داد که همین زمین لرزه 855 میلادی (مقارن با قرن دوم هجری قمری) موجب خرابی مسجد مذکور شده باشد. مرحوم پروفسور نیکلاس آمبرسیز و چارلز ملویل در کتاب تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران با توجه به گستردگی خرابی ها، بزرگای 8.0 را برای این زمین لرزه بزرگ پیشنهاد کرده اند. البته تا کنون پژوهش جدید و دقیقی از این دیدگاه در محدوده استان مذکور انجام نشده و بنابراین واضح نیست که این زمین‌لرزه واقعاً بزرگای 8.0 داشته یا نه و بررسی های بعدی، زلزله شناختی، باستان-زلزله شناسی و دیرینه- لرزه شناسی می تواند کمک بزرگی به تدقیق پاسخ این سؤال بکند.2- مساله مهم بعدی طول (و ابعاد پهنه) گسل زمین لرزه ای است که در یک رخداد به طورت ناگهانی می تواند در یک ناحیه گسیخته شود. در مورد منطقه جنوب البرز با توجه به وجود گسل آستانه در حدود 15 کیلومتری شمال دامغان، برای اینکه زمین لرزه ای با بزرگای 8.0 در این ناحیه (یا هر ناحیه دیگری از ایران) ایجاد شود، بر پایه دانسته های ما از گسل های زمین لرزه ای ایران، رخداد گسلشی به طول حدود 170 کیلومتر در یک رخداد زمین لرزه به صورت ناگهانی (و نه در چند زلزله پی درپی و یا چند زمین لرزه و پس‌لرزه های آن) ضروری است. دانسته های ما از زمین لرزه های ایران و گسل های زمین لرزه ای ایران رخداد زمین لرزه ها با گسلش در یک رخداد به طول کمتر از 150 کیلومتر را (به صورت یک قطعه یا segment) تایید می‌کند. مثال زمین لرزه 20 اردیبهشت 1376 (10 مه 1997م) اردکول قائن، زمین-لرزه ای با بزرگای Ms7.3 و بزرگای گشتاوری Mw7.2 و با گسلشی سطحی به طول حدود 120 کیلومتر بود. زمین-لرزه طبس 25-6-1357 نیز بزرگای گشتاوری 7.4 با طول گسلش سطحی حدود 100 کیلومتر و زمین لرزه 31-3-1369 منجیل نیز بزرگای 7.3 گسلشی سطحی قابل برداشت در همین حدود (80 کیلومتر) داشته است. البته این دو رخداد آخر گسلش سطحی را به صورت قطعه - قطعه نشان داده اند. اگر زمین لرزه ای با بزرگای 8.0 بخواهد در فلات ایران رخ دهد لازم است گسلشی ناگهانی در یک اتفاق به طول حدود 170 کیلومتر رخ دهد و برای زمین لرزه ای با بزرگای 9.0 لازم است طول این گسلش در یک رخداد تنها، حدود 400 کیلومتر یا بیشتر باشد. در مواردی که تاکنون در فلات ایران مطالعه شده است، رخداد گسلشی در یک رخداد با طول بیش از حدود 120 کیلومتری بررسی یا گزارش نشده است. البته رخداد زمین‌لرزه‌ها در منطقه مکران نشان می دهد که با وجود رخداد زمین لرزه ای با بزرگای بیش از 7.5 در ناحیه ساحلی با داخل رشته کوه مکران (در پهنه فرورانش مکران) گسلشی با ابعادی که طول مستقیم یک قطعه آن بین 120 تا 150 کیلومتر باشد ممکن است رخ داده باشد (زمین لرزه 28 نوامبر 1945 با بزرگایی که 8.2 گزارش شده، و زمین لرزه اخیر 16 آوریل 2013 در سراوان با بزرگای 7.8Mw رخ داده است). 3- بزرگای زمین لرزه ها را می توان از مساحت و ابعاد زمین لغزش‌های بزرگ روی گسل ها نیز تخمین زد، مثال در محدود شمال و جنوب البرز، با زمین لغزش‌های بزرگ موجود بر روی گسل های فعال (نظیر گسل های شمال البرز، گسل مازندران، و گسل مشا و گسل شمال تهران) چه بسا زمین لرزه هایی با بزرگای حداکثر 7.5 تا 7.7 را بتوان در این محدوده‌ها برآورد کرد. بنابراین بزرگ‌ترین زمین لرزه های رخ داده در فلات ایران بر پایه طول گسلش ممکن در یک رخداد، اندازه هایی در حدود 8.0 یا کمتر داشته اند. البته باید یادآور شد که متأسفانه بیشتر زمین لرزه های با بزرگای 7 یا بیشتر در فلات ایران با تلفات همراه بوده اند. بزرگ‌ترین زمین لرزه دنیا که ثبت دستگاهی هم دارد زمین لرزه 22 مه 1960 (اول خرداد 1339) در منطقه ساحلی شیلی در پهنه فرورانش با بزرگای 9.5 است. زمین لرزه های بزرگ دیگر دنیا که بزرگایی بین 8.5 تا 9.5 داشته اند بیشتر در نواری پیرامون اقیانوس آرام رخ داده اند که زمین شناسان و زلزله-شناسان به آن "حلقه آتش" می گویند (مانند زمین لرزه 26 دسامبر 2004 باندا آچه اندونزی و زمین لرزه 11 مارس 2011 که هر دو بزرگای 9.0 داشتند و هر دو با سونامی بزرگی هم همراه شدند).4- بنابراین زمین لرزه های مهم در فلات ایران و منطقه پیرامونی بزرگایی حداکثر در حدود 8.0 خواهند داشت. در بدترین سناریو ممکن و در اثر جنبا شدن کل گسل ساحلی مکران در پهنه فرورانش در طول حدود 900 کیلومتر (از ساحل جاسک تا ساحل کراچی در پاکستان) می‌توان انتظار رخداد زمین لرزه ای با بزرگای 9 را در سواحل جنوب شرقی ایران نیز داشت). بزرگ‌ترین زمین لرزه قابل رخداد در محدوده 100 کیلومتری تهران زمین لرزه ای با بزرگای 7.5 برآورد می شود. چنین برآوردی برای شهر تبریز نیز منطقی به نظر می رسد. به لحاظ آماری می توان در هر دو شهر یاد شده زمین لرزه های اصلی (با بزرگای 7 تا 8) در بازه زمانی به طور متوسط هر 200 سال یک رخداد انتظار داشت.

کلیدواژه ها:

بزرگای زمین لرزه ها ، گسلش کششی ، فرورانش