متدولوژی تألیف و تحقیق فرهنگ آماری کلمات قرآن کریم و دست آوردهای آن

سال انتشار: 1371
نوع سند: مقاله کنفرانسی
زبان: فارسی
مشاهده: 2,214

فایل این مقاله در 6 صفحه با فرمت PDF قابل دریافت می باشد

استخراج به نرم افزارهای پژوهشی:

لینک ثابت به این مقاله:

شناسه ملی سند علمی:

ISC01_016

تاریخ نمایه سازی: 15 اسفند 1388

چکیده مقاله:

پژوهش‌های آماری پیرامون قرآن کریم در فرهنگ اسلامی به عبارتی می‌تواند پیشینه‌ای به درازی تاریخ قرآن داشته باشد. از همان روزها که در نخستین دهه‌های سده اول اسلامی، قرآن مجید مدوّن گردید و از لوح سینه‌ها به سینه دفترها منتقل شد، ابتدا شمار سوره‌ها و آیات و ترتیب و جایگاه هریک مورد توجه قاریان و عامه مسلمانان قرار گرفت و از آن پس هم، تعداد کلمات و حروم مدّات و جزمها و وقوف و رکوعات، و سرانجام پس از پیدا شدن شکل و اعراب و تنقیط خط، شمار نقطه‌ها و شکلها و دیگر نشانه‌های سجاوندی و تجویدی. این بود که دلباختگان وحی، شوق و عمر و اعتقاد خود را به انگیزه پاداش اخروی و یا به منظور سیراب کردن حس کنجکاوی به کتاب آسمانی خویش تسلیم داشتند، و به موازات کوشش‌هایی که در زیبانویسی و تذهیب و تجلید هنرمندانه قرآن صورت می‌گرفت، برخی نیز با شماره‌گیرهای زمانگیر، جنبه‌های کمی قرآن را می‌آزمودند، همان که بعضاً نتایج کوشش آنان در کتابهای مستقل و با صدر و ذیل قرآنهای خطی به یادگار مانده است. بعدها که کتابهای مستقل پیرامون قرآن و قرآن پژوهی سامان یافت، بسیاری از این آمارها هم بدان کتابها راه یافت یا پدیدآورندگان آن آثار، خود به تنِ خویش دست به این گونه شمارگریها زدند و ارقام دیگری در هر مورد به دست آوردند که بالمآل دامنه تنوع رقمهای پیشین را وسعت می‌بخشید. آنچه در مورد این آمارها نباید از نظر دور بماند اینکه چون تهیه آنها بیشتر از طریق شمارش مستقیم، آن هم با شیوه‌هایی ابتدایی و نامطمئن صورت می‌گرفته است، هرگز نمی‌توانسته است از دقت ریاضی لازم برخوردار باشد، بگذریم از اینکه به دست آوردن این اعداد و ارقام بیشتر چیز از مقوله تفنن به شمار می‌رفته و کمتر سودهای علمی حساب شده‌ای بر آن مترتب بوده است. مرحله نوین فهرست‌نگاری و مثلاً تهیه کشف‌الآیات و کشف‌ المطالب برای قرآن مجید را باید به همین اواخر و زمانی مربوط دانست که اروپاییان غیرمسلمان، برای رفع حوایج علمی خود، مراجعه سریع و مطمئن را به کتاب آسمانی مسلمانان ضروری دیدند. از پاره‌ای کوششهای مقدماتی از ناحیه خود مسلمانان که بگذریم، نخستین کشف الآیات علمی و مستند به موازن لغت نویسی عربی را، که برای یافتن هر کلمه و تعیین موضع آن، به ماده واژه باید رجوع کرد، گوستاور فلوگل دانشمند آلمانی پدید آورد که به سال 1843 میلادی در اروپا به چاپ رسید. کار فلوگل که تا امروز سرمشق مسلمانان برای عموم معجم‌های قرآنی بود، بعدها با فهرست موضوعی ژول لابوم Jules Labeaume (1806-1876) خاورشناس فرانسوی، که برای نخستین بار به سال 1877 میلادی چاپ و منتشر شد، از جهتی تکمیل گردید، و کار پژوهشهای قرآنی را که پیش از آن در فرهنگ اسلامی ذوقی و استحسانی صورت می‌پذیرفت به سوی سامانها و شیوه‌های پژوهشی جدید علمی و دقیق هدایت کرد. امروز استفاده از کشف‌الآیات و طبقات الآیات، بویژه معجم‌های پرآوازه و ظاهراً علمی و دقیقی مثل المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم فوأد عبدالباقی، و در نزد ایرانیان و فارسی زبانان علاقه‌مند به شیوه‌های الفبایی، استفاده از کشف‌الآیات الفبایی مرحوم دکتر محمود رامیار و اخیراً ترتیب المعجم المفهرس، به کوشش محسن بیدارفر و یا در نوع کشف المطالب، فرهنگ موضوعی قرآن مجید فراهم آورده کامران فانی و بهاء‌الدین خرمشاهی، امری رایج و روزمره و در زمره بدیهیات و مسلمات در زمینه پژوهشهای متعلق به قلمرو فرهنگ اسلامی به معنای وسیع و جامع کلمه است.» با طرح این مقدمه، ضمن ادای احترام: به عظمت کار قرآن پژوهان بزرگی مانند زرکشی، سیوطی و زرقانی در فرهنگ اسلامی و فضل تقدم دانشمندانی چون فلوگل و ژول‌لابوم از حیث متدولوژی، در این مقاله سخنی درباره انگیزه تألیف و تحقیق کتاب «المعجم الاحصایی لألفاظ القرآن کریم» می‌آوریم، آن‌گاه برخی مزایا و دست‌آوردهای آن را بطور اجمال برمی‌شماریم. المعجم الإحصایی بر پایه اندیشه بررسی آماری قرآن کریم و تجاربی در زمینه معجم‌های قرآنی و کشف‌الآیاتها تدوین شده است، اندیشه‌ای که متجاور از بیست سال ذهن نگارنده را به خود مشغول داشته است. بررسی معجم‌های قرآنی موجود نشان داد، مرجع اطمینان بخشی که کلیه الفاظ قرآن و آمارهای مربوط به آن را در برگیرد و در عین حال برای گروه‌های بیشتری قابل استفاده باشد وجود ندارد. در جریان تجربه نیز دیده می‌شد که آشنایی اکثریت افراد جامعه با معجم‌های قرآنی و طرز استفاده از آنها به ویژه معجم‌هایی که بر اساس ماده کلمات تنظیم شده، بسیار ناچیز است. همین ضرورت‌ها نظر مولف را به تدوین معجم نوینی جلب کرد که دربرگیرنده کلیه الفاظ قرآن و آمارهای مربوط به آن بوده و با روشی ساده تنظیم شده باشد. بر این اساس هنگامی که شالوده‌ریزی کتاب «المعجم الاحصایی» آغاز گردید، تمام کوشش ما بر آن بود تا روشی را برگزینیم که ضمن رفع آن نیاز و حل این مشکل، اطلاعات و نتایج حاصل از آن بتواند زیربنایی باشد برای مطالعات توصیفی آماری قرآن کریم. به همین دلیل طرح این کتاب با آنچه در قالب معجم‌های قرآنی و کشف‌الآیاتها آمده، تفاوتی آشکار دارد، چه هدف عمده آنها معمولاً تسهیل امر دست‌یابی به آیات کلام الهی بوده است، در حالی که المعجم الإحصایی متضمن مطالب دیگری هم هست که به اهم آنها اشاره می‌شود.

نویسندگان

محمود روحانی

دانشگاه علوم پزشکی مشهد