رابطه استفاده از قیاس و دلیل عقل در استنباط احکام

فقیهان امامی مذهب در کتابهای اصول فقه خود همراه با بحث از چگونگی استفاده از کتاب و سنت و اجماع برای یافتن احکام، عقل را هم به بحث می گذارند و فی الجمله اتفاق نظر دارند که با عقل هم می توان حکم شرعی را به دست آورد. استفاده از عقل عمدتا تحت عناوین مستقلات عقلی ، استلزامات عقلی ، دلایل لبی ، تنقیح مناط و درک ملاک مورد بحث قرار گرفته است. اما همین فقیهان وقتی نوبت به استفاده از قیاس، آن هم از نوع مستنبط، برای اثبات حکم شرعی می رسد، پس از استناد به روایات ناهی از عمل به قیاس، عمدتا به دلیل آنکه عقل توانایی استنباط علت را ندارد، بر آن می تازند و با حجیت آن به مقابله برمی خیزند. اکنون این سوال مطرح است که با همه اهمیت و گستردگی عقل، چه شده است که هنگام به کارگیری آن در قیاس که فرا می رسد، مردود شمرده می شود، اما در موارد یادشده و شاید مواردی دیگر منشا استنباط حکم شرعی، حداقل برای مجتهدان، به حساب آمده است. در این نوشته بر این نکته تاکید شده است که چون علت حکمی به وسیله عقل استنباط شود، می توان آن علت را به جهت آنکه حکم عقل است و عقل یکی از مآخذ استنباط حکم می باشد، در جای دیگر هم ملاک حکم قرارداد و ارزش چنین علتی نباید کمتر از حکمی باشد که عقل محض مستقلا بدان پی می برد و لذا قیاس مردود در مذهب امامیه بدین معنای متعارف نباید انگاشته شود؛ بلکه آنچه در نصوص دایر بر رد قیاس آمده، به معنای دیگری است.

کلیدواژه ها:

عقل ، لبی ، تنقیح مناط ، درک ملاک ، قیاس