معناشناسی نسخ تدریجی، مشروط و تمهیدی از منظر آیت الله معرفت رحمه الله تعالی

علامه معرفت از قرآن پژوهان برجسته معاصر، با وضع اصطلاحاتی همچون نسخ مشروط ، نسخ تمهیدی و نسخ تدریجی ، به دنبال برطرف کردن شبهات پیرامون نسخ در قرآن و بستن راه طعنه به قرآن عزیز بوده است. اما از آنجا که این نظریه در اواخر عمر شریفشان مطرح شد و فرصت کافی برای پرداختن و تحلیل بیشتر آن وجود نداشت، ابهاماتی در آن به وجود آمد که موجب خلط و عدم تفکیک این سه اصطلاح گردید. در این نوشتار با بررسی بیانات ایشان در رابطه با این سه نسخ و کاوش در برخی مصادیق آنها، حاصل آمد که نسخ مشروط ، تغییر تدریجی حکم با تغییر شرایط است که با برگشت شرایط سابق، حکم هم قابل اعاده است؛ مانند آیات صفح و قتال، یا آیات عدد رزمندگان که تغییر حکم با تغییر شرایط صورت گرفته و حکم سابق با برگشت شرایط سابق قابل اعاده است. نسخ تمهیدی ، تغییر تدریجی حکمی است که مقدمه و تمهیدی برای رفع کامل آن بوده است، مانند زدن زنان هنگام نشوز، یا مراحل نسخ برده داری، که حکم آنها مقدمه ای برای نسخ تدریجی آنها بوده است. بنابر این، تدریجیت نقطه اشتراک نسخ مشروط و تمهیدی است و نسخ تدریجی بر هر دو آنها صادق است؛ ولی لحاظ های مختلف تغییر شرایط و تمهیدی بودن، مرز آنها را جدا می کند. عدم تمرکز مباحث علامه معرفت از یک طرف و برداشت غیر دقیق و غیر همه جانبه برخی محققان از سوی دیگر، موجب شده مقصد این مقاله نو تلقی شود.

کلیدواژه ها:

نسخ تدریجی ، نسخ مشروط ، نسخ تمهیدی ، علامه معرفت