تحلیل متون تاریخی به قصد بازشناسی مدلول های معماری واژه شبستان و اطوار حضور آن در زبان و ادبیات فارسی

شبستان از قدیمی ترین و پرکاربردترین معماری واژه های زبان فارسی است. پسوند این واژه ستان است که خود دلالت بر جای و مکان دارد و بررسی متون تاریخی نیز نشان میدهند که در طی یک هزاره اخیر، غالب مدلولهای واژه شبستان بر جا و مکان دلالت میکردهاند. اما این معماریواژه، در گذر زمان معانی متفاوتی به خود گرفته است؛ ازجمله سرای زنان، حرمسرا، گرمخانه، جای دلگیر، خوابگاه، خانه، جای تاریک، غار، نمازخانه مسجدها، خلوتخانه. به نظر میرسد قدیمیترین مدلول شبستان، سرای زنان و حرمسرا و جدیدترین مدلول آن فضای ستوندار ساختمانها (خصوصا0 مسجدها) است. همچنین کیفیتهای خاص این واژه و مدلول کالبدی آن، منجر به معانی ضمنی و دلالتهای نهان معنایی خاصی می شده است؛ ازجمله اینکه شبستان فضایی زنانه، و به نسبت فضاهای مردانه حقیرتر شمرده میشده است؛ نیز شبستانی بودن به مثابه فضیلت زن بوده است. تنها در قرن معاصر است که برای نخستین بار، شبستان به عنوان فضایی برای خلوت و تنهانشینی و میگساری یک مرد در شعر میآید و تا پیش ازآن، شبستان فضای اندرونی کاخ یا خانه و زنانه محسوب میشده است. جز اینها، دلالهای معنایی بسیار متنوع واژه شبستان موجب شده که استفاده شاعران و ادبیان از آنها مکرر و پردامنه، و البته بسیار متنوع باشد؛ چنانکه آرایه های ادبی متنوعی با کاربست واژه شبستان مورداستفاده شاعران و نویسندگان قرار گرفته است: شبستان غم؛ شبستان سپهر؛شبستان عدم؛ مخدرات شبستان راز؛ زاویه نشین شبستان خمول؛ تازه عروس شبستان بلاغت؛ حجله آرایان شبستان نکته پروری؛ بیداردلان شبستان تحقیق؛ شبستان حیا؛ شبستان سخن؛ شبستان جهان؛ شبستان ازل؛ شبستان ضمیر؛ شبستان معاصی؛ شبستان خیال. این مقاله درآمدی است بر بازشناسی معماریواژه شبستان و انواع دلالتهای ضمنی و معانی آن در قرون مختلف؛ بهاینمنظور متون تاریخی منظوم و منثور فارسی از سده های مختلف واکاوی شده اند و جایگاه شبستان در این متون مورد تحلیل و تدقیق قرار گرفته است.

کلیدواژه ها:

شبستان ، جماعتخانه ، حرمسرا ، اندرون ، گرمخانه