تحلیل نگاره های خمسه ی نظامی تهماسبی در بستر تاریخی-هنری مکتب نگارگری تبریز صفوی

منظومه های مصور خمسه ی نظامی پس از شاهنامهی فردوسی در جایگاه دوم کتابهای مصورسازی شده قرار دارند؛ زیرا که نظامی از زبان شعری بهره میگیرد که سرشار از تصاویر تجسمی است. در این مقاله تلاش بر این است که نگاره های خمسه ی نظامی تهماسبی که آخرین نسخه و دومین پروژهی مهم مکتب تبریز صفوی است با توجه به بستر اجتماعی، تاریخی و هنری مکتب نگارگری تبریز صفوی و ویژگیهای هنرمندان مشارکت کننده بررسی و تحلیل شود. بسیاری از هنرپژوهان نگاره های خمسه ی نظامی تهماسبی را جلوهای از اوج سبک شکوهمند و متکاملترین و غنیترین دستاورد تاریخ نگارگری ایرانی میدانند. در ابتدای مقاله بنیانهای مکتب نگارگری تبریز صفوی شرح میشود. سپس در بخش بعدی نگارگران هنرآفرین نسخه ی خمسه ی نظامی تهماسبی و ویژگیهای سبک آنان معرفی میشود تا با این پیشزمینه بتوان در بخش نهایی نگارههای خمسه ی نظامی را تحلیل کرد. در طی مقاله تلاش بر این است که به سوالات زیر پاسخ داده شود. آیا نگارهها شواهدی بیش از تصویرگری صرف و روایتگری محض را به نمایش میگذارند چگونگی ترسیم نگارهها متاثر از منظومه های عاشقانه و تغزلی است جلوه ای از نبوغ یا خلاقیت هنرمند در این نگارهها دیده میشود شاه تهماسب در طی کتابت نسخه خمسه ی نظامی توجه خاصی نسبت به مسایل مذهبی داشت. روحیه ی هنر گریزی شاه تهماسب باعث شده که در نگارههای این نسخه اندوه ژرفی حکمفرما باشد. در نگارههای نسخه ی خمسه ی تهماسبی، جهان خیالی متاثر از پنج منظومه ی عاشقانه و تغزلی نظامی با رنگهای نهچندان درخشان، پر از حیوانات پنهان شده در پشت تخته سنگها دیده میشود. در این نگارهها پیکره های انسانی ماورایی ترسیم شده اند. در بسیاری از نگاره های این نسخه نبوغ و خلاقیت هنرمند به صورت آشکاری چشم نوازی میکند. برای نمونه، صخره های رنگارنگ و پیکره های انسان و سایر موجودات پنهان شده در صخره ها از ویژگیهای منحصربه فرد نگاره های سلطان محمد است. نبوغ و دقت سلطانمحمد درتبدیل ظرایف شعری به تصویر در نگاره ی اندام شستن شیرین در چشمه سار بسیارستودنی است. میرسیدعلی در نگاره ی بردن پیرزن مجنون را به در خرگاه لیلی شیوه ی مرسوم تصویرسازی را رها کرده و کارهای روزمره ی مردم را به نمایش کشیده است. نبوغ میرسیدعلی در این است که با سبکی کاملا منحصربه فرد و متفاوت با نگاهی تیزبین و با وسواس اشیای بیجان را به نمایش گذاشته است. میرزاعلی مهارتی استادانه در ترسیم شخصیت و رفتار درباریان صفوی از خود نشان داده است. آثار او ریالیسم، فضا بندی منطقی و نگاه روانکاوانه دارد و شیوه ی به خصوصی در نگرش به طبیعت و انسان دارد.

کلیدواژه ها:

خمسه ی نظامی تهماسبی ، مکتب نگارگری تبریز صفوی ، مکتب تبریزدوم ، سلطان محمد ، آقامیرک