کاوش لایه نگاری محوطه ی باستانی دژگلخندان بومهن

محوطه ی تاریخی دژگلخندان همچنان که از نام آن بر می آید بقایای دژی باستانی است که درمشرق تهران ودر 5 کیلومتری جنوب شهر بومهن شهرستان پردیس ودر مجاورت بافت قدیم روستایی به همین نام و بر فراز صخره ای نه چندان مرتفع ،واقع در محل تلاقی دو رودخانه ی بومهن ورودهن قرار دارد.قلعه دختر وقلعه هفت دختر از دیگر نامهای این دژاست. دژ گلخندان دژی مسکونی نظامی و از مهمترین محوطه های باستانی در ناحیه ی شرق تهران است که در تحولات سیاسی واجتماعی منطقه و ایران در طی قرون 9 و 10 هجری قمری نقش موثری داشته است.بنا به اشاره مورخین این دژ درکنار سایر دژهای منطقه یکی از کانونهای مهم مبارزه برخی از حکام طبرستان با حکومت تیموری در قرن 9 ه.ق و شکل گیری حکومت صفوی توسط شاه اسماعیل اول در اوایل قرن 10 ه.ق بوده است.از مهمترین منابع مکتوب که به این تحولات پرداخته ، می توان به کتاب تاریخ گیلان ودیلمستان اثرظهیرالدین مرعشی مورخ قرن 9 ه.ق و کتاب حبیب السیر اثرغیاث الدین محمد خواند میر مورخ قرن 10 .ه.ق وتاریخ عالم آرای عباسی اشاره کرد.این اثر نخستین بار در سال 1353 توسط حسن قراخانی مورد بازدید و بررسی و در سال 1375 نشانه گذاری وتعیین حریم شد.نامبرده قدمت آن را به دوره ساسانی واسلامی منتسب دانست. در سال 1379 این اثر با شماره 2888 در فهرست آثار ملی کشوربه ثبت رسید.در فاصله سالهای 1384 و 1385 که نگارنده مسئولیت سرپرستی دفتر میراث فرهنگی و گردشگری شرق استان تهران را بر عهده داشت در طی یک برنامه پژهشی بررسی باستان شناختی منطقه، از این اثر بازدید و مورد بررسی دقیق قرار گرفت. نتایج حاصل از بررسی این اثر شناسایی شواهدی از قرون اولیه تا 10 ه. ق وضرورت انجام مطالعات علمی با هدف شناسایی بیشتر وهمچنین حفاظت از آن را در پی داشت.لذا پس از اخذ مجوزهای لازم نسبت به اجرای برنامه پژوهشی باستان شناختی در طی 3 فصل به سرپرستی نگارنده اقدام گردید.فصل نخست مطالعات باستان شناختی در تابستان سال 1385 با هدف پاکسازی وساماندهی شواهد معماری مشهود وهمچنین کاوش در برخی نقاط دژ،فصل دوم در تابستان سال 1386 با هدف گمانه زنی به منظور تعیین عرصه وپیشنهاد حریم وفصل سوم در تابستان وپاییز سال 1387 با هدف لایه نگاری وتعیین دوره های استقراری آن به اجرا در آمد. برنامه ی لایه نگاری دژ گلخندان با ایجاد دو گمانه به ابعاد 4+4 و 4+6 متر در فضای داخلی محوطه ودر بخش میانی نیمه شرقی آن که با توجه به وضع موجود اثر بیشترین نهشته های باستانی را در خود جای داده بود به اجرا درآمد. مدارک و شواهد بدست آمده از لایه نگاری به ویژه سفال در کنار آثار معماری، موید استقراری بی وقفه در این دژ در طی قرون اولیه و میانی اسلامی تا قرن 10 ه.ق بوده است.مقاله ی حاضر به نتایج حاصل از فصل سوم مطالعات باستان شناختی این اثر پرداخته است.

کلیدواژه ها:

بومهن ، دژگلخندان ، کاوش باستان شناختی ، لایه نگاری ، سفال ، معماری