نقش آب و قنات در تحول منظر سرزمینهای تمدن اسلامی

مطالعه حاضر در پی کشف و شناسایی نقش آب و سامانه های استحصال و انتقال آن در تحول منظر طبیعی سرزمینهایی است که در حوزه تمدن اسلامی طبقه بندی میگردند. هرچند موضوع آب و قنات در تمدن اسلامی مورد کنکاش قرار گرفته، این مقاله با نگاهی متفاوت و در بستر وسیعی از حوزه جغرافیایی اسلام سده های نخستین به بررسی نقش آب در تحول معماری منظر اسلامی پرداخته است. اسلام، تغییرات عمیقی را در منظری که سکنی گزیده بود، پدید آورد. مسلمانان با استحصال و انتقال استادانه آب، با واحه های سرسبز و انسانساختی که پدید آوردند موجب سرسبزی سرزمینهای خشک خاورمیانه و مناطق شمالی آفریقا شدند. این تحول منظر علاوه بر بعد اقتصادی که به محصولات کشاورزی بها میداد، دارای جلوه فرهنگی بود که به فرم بصری قدرتمند نیز اعتبار میبخشید. فنون مورد استفاده در فرایند دگرگون سازی منظر نامساعد و تبدیل آن به منظر کشاورزی، ریشه در تمدنهای ایران و روم باستان داشت. اما جوامع اسلامی از این فنون و تخصصها در بستری وسیعتر و متشکل از شبکه پیچیده ای از نوآوریها که علاوه بر بعد فنی، ملاحظات مالکیت زمین و نیروی کار، قوانین ارث، مالیات، رشد شهری، و تصور ایده آل از زندگی روستایی را در برمی گرفت، استفاده نمودند. با تکمیل تمهیدات فصلی یا سامانه های زیرزمینی، نظامهای آب و آبرسانی موجب شکوفایی واحه هایی سرسبز گردید که هم به لحاظ اقتصادی و تولیدی سودمندی و کارآیی داشت، و هم از نظر زیباییشناختی و بصری از جلوه دلپذیر و خوشایندی برخوردار بود. کارکرد اصلی آب، آبیاری محصولاتی بود که به عنوات کالای تجاری و بازرگانی به شهرها ارسال میشد. هدف ثانویه این بود که کاربردهای تفرجی آب در قالب آبنماها و حوضها که زینت بخش حیاطها بود، جلوه نمایی کرده و همچنین آب استخرهای غسل در گرمابه ها نیز تامین گردد. لذا حکام و جوامع اسلامی با اهداف سیاسی و اقتصادی در کنار اهداف تفرجی و عمرانی، استعمال آب را هدف گذاری نمودند.

کلیدواژه ها:

آب ، قنات ، منظر ، معماری ، کشاورزی