تحلیل تطبیقی مرثیه های خاوری کوزه کنانی و محتشم کاشانی

حاج میرزا معصوم خاوری کوزه کنانی از شاعران آیینی و مذهبی و از عرفا، مفسران، دانشمندان دوره قاجار و بازگشت ادبی است و از مفاخر و سخن سنجان برگزیده آذربایجان و سرزمین ادب پرور و فرهنگ دوست کاشان است. تخلص وی خاوری و سلسله نسبش به قدوه المحققین -شمس الحق تبریزی- میرسد .از کارهای خاوری، مرثیه سرایی به اقتفای محتشم است. ترکیببند عاشورایی او به سیاق، شیوه و استقبال از محتشم است که در 18 بند و 202 بیت سروده است. شمس الشعرا، کمال الدین محتشم کاشانی، برجسته ترین و معروفترین شاعر نامدار آیینی و مرثیه سرا دوره صفوی و از مفاخر و مشاهیر ایران مین،ز بالاخص شهر مذهبی و ادب پرور دارالمومنین کاشان است. وی در مرثیه سرایی و سوگمندسرایی از سرآمدان روزگار است. کتیبه های تکیه ها و مساجد و حسینیه ها در هر جا نشان از ترکیب بند جانسوز و ماندگار او را در طول تاریخ دارند. بعد از وی شعرا و مرثیه سرایان بسیاری به تقلید و اقتفای از وی به سرودن ترکیب بند در مدح، منقبت و رثای اهل بیت(ع) بالاخص سید و سالارشهیدان- حضرت اباعبداالله الحسین(ع)- و حادثه خونین و جانگداز کربلا قلم فرسایی کرده اند و به پیروی از محتشم، یگانه پرچم دار شعر آیینی، نظم هایی گریه خیز و خون چکان ی از خود بر جای گذاشتهاند و همراه با جرم قد خمیده هلال محرم به تعزیت داری و سوگ نشسته اند. مقاله حاضر کوشش می کند، تا به بررسی و بیان شباهتها و تفاوتهای ترکیب بند عاشورایی خاوری کوزه کنانی که از شعرا و عرفای قرن سیزدهم هجری است با ترکیب بند محتشم کاشانی بپردازد. از مقایسه این دو ترکیببند از این دو شاعر آیینی و مرثیه سرا چنین استنباط میشود که خاوری به جهت اینکه از مثنوی سرایان روزگار خود نیز بوده است و بیشتر عمر خود را در سفرهای معنوی (از ری تا حجاز) گذرانده و رنج راه صحرا و بادیه کشیده است در این مرثیه نیز همراه و هم ناله با کاروانیان اسرا از آشوبی که به ارکان عالم افتاده است موشکافانه به سرودن ترکیب بند عاشورایی خود می پردازد و در خلال آن مقتلخوانی، سوگ، مدح، روضه، رثا، تعزیه و تعزی، خطبه خوانی حضرت زینب(س) و امام سجاد (ع) اشاره دارد. اما محتشم علیرغم اینکه مرثیه ای به عظمت قیام عاشورا سروده است تنها به ذکر مصیبت، مدح، رثا، نوحه و نکوهش روزگار در صحرای کربلا میپردازد.

کلیدواژه ها:

خاوری ، محتشم ، مرثیه سرایی ، ترکیب بند