بکارگیری دانش و فن‌آوریهای جدید در بهسازی و نوسازی قنوات، مطالعات موردی: قنوات استان یزد.

قنات ساختاری هیدرولیکی با قدمت چند هزار ساله است. نگهداری از این نوع ساختار به علت پایداری تامین منابع آب و کفییت آن مورد توجه می‌باشد. قنوات مجاری زیر زمینی هستند که آب آکوفر را جمع آوری نموده و با استفاده از شیب طبیعی زمین آب را به اراضی پایاب می رسانند. از آنجاییکه قنوات در خاک های تحت الارضی سخت حفر می شوند و بوسیله کول‌های رسی یا بتنی با نفوذپذیری پائین پوشش‌دار می شوند، معمولاً در آنها نشت، افزایش سطح ایستایی، ایجاد شرایط ماندآبی و تبخیر در حین انتقال بسیار کم است. بنابراین باعث شوری و قلیائیت در اراضی مجاور نشده و مکانی جهت رشد و توسعه بیماریها با منشأ آبی نخواهند بود. نکته مهم در خصوص قنوات تنظیم دبی آنها بوسیله طبیعت است. قنوات، فقط آبی که از ارتفاعات مجاور توسط یک چشمه ایجاد می‌گردد را بوسیله نیروی ثقل به اراضی پایاب منطقه می‌رسانند. با این روش آکوفر ( به شکل قابل جبرانی ) تخلیه شده و کیفیت آب حفظ می شود. در مقابل پمپها نیازمند تامین انرژی مداوم و نگهداری همیشگی هستند. تخمین زده شده است، که اگر آب آبیاری ایران تنها توسط قنوات تامین میگردید، به میزان 100 کیلو وات ساعت بر هر شخص در سال در مصرف انرژی صرفه جویی می شد. اگر هزینه انرژی و نگهداری را مد نظر قرار دهیم، آب تامین شده توسط چاههای تحت پمپاژ تقریبا دو برابر هزینه آب استحصالی از قنوات است. در این مطالعه پارامترهای مختلف شامل خرابی‌کشی، لایروبی، نوکنی، کول‌گذاری و کف‌شکنی در 34 قنات در استان کویری و کم‌آب یزد اندازه‌گیری و بررسی شده است. این قنوات در نقاط مختلف استان یزد پراکنده بوده و در شهرستان‌های ابرکوه (3 رشته)، بافق (2 رشته)، تفت (4 رشته)، خاتم (3 رشته)، صدوق (10 رشته)، طبس (2 رشته)، مهریز (7 رشته)، میبد (2 رشته) و یزد (1 رشته) قرار دارند. ابتدا مطالعات پایه شامل هواشناسی، هیدرولوژی، فیزیوگرافی، هیدروژئولوژی، زمین شناسی و نیاز آبی در حوضه های بالا دست این قنوات انجام گردید. سپس نیمرخ طولی قنوات ترسیم و شیب قنوات محاسبه شد. عملیات آبخیزداری مورد نیاز در بالادست این قنوات نیز تعیین و طراحی گردید. براساس نتایج مطالعات، بازدیدهای صحرایی از حوضه و از داخل تونل قنوات عملیات ضروری برای بهسازی و نوسازی قنوات و میزان آنها مشخص شد. نتایج نشان می‌دهد که عملیات خرابی‌کشی و لایروبی معمول‌ترین عملیات با به ترتیب 24/88% و 41/79% و پس از آن عملیات‌های نوکنی، کول‌گذاری و کف‌شکنی بیشترین بخش از عملیات نوسازی و بهسازی را به ترتیب با 47/76%، 59/70% و 82/58% به خود اختصاص می‌دهند

کلیدواژه ها:

قنات ، لایروبی ، خرابی‌کشی ، نوکنی ، کول‌گذاری ، کف‌شکنی