فاطمه خزاعی - دانشجوی کارشناسی ارشد پژوهش هنر، دانشگاه آزاد اسلامی واحد بیرجند
فرهاد خسروی بیژائم - دکتری پژوهش هنر و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بیرجند

کاشی کاری یکی از تزیینات معماری اسلامی است که ریشه در قبل از اسلام دارد. مدرسه گنجعلی خان و ابراهیم خان به ترتیب مربوط به دوره های صفوی و قاجار است که هرکدام به تنهایی دارای کاشی کاری های زیبا و منحصر بفرد است. در هر دو مدرسه تنوع نقوش گیاهی، هندسی، انسانی و حیوانی دیده می شود که برگرفته از آداب و رسوم، مذهب و حاکی از قدمت فرهنگ این منطقه است. نقوش گیاهی به کار رفته متاثر از طبیعت و نمادی از مدینه فاضله ای است که هر انسانی برای رسیدن به کمال به آن می اندیشد. پژوهش حاضر ضمن اشاره به هنر کاشی کاری و نقش آن در معماری دوره صفوی و قاجار به مطالعه فرمی نقوش کاشی کاری در مدرسه های گنجعلی خان و ابراهیم خان از منظر نمادشناسی و کاربری فضای مدرسه پرداخته است. در این دو مدرسه نقش و رنگ کاشی های سردر، ایوانچه، کتیبه ها، دیوار و نورگیر مورد مطالعه قرار گرفته است. روش تحقیق در این مقاله توصیفی - تحلیلی و روش جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی است. نقوش هندسی، پرندگان و اسلیمی ها بیشترین استفاده را دارند. از طرفی کتیبه ها به زیبایی بنا می افزایند و روح و جان آدمی را جلا می دهد. چنانکه گفته شد تاثیر نمادی نقوش بر کاربری فضای مدرسه بررسی شده است؛ در نقوش کاشی کاری هر دو مدرسه ترنج که سرچشمه، و همانند هسته مرکزی تمام خوبی ها است؛ فرشته و پیام رسان فرستاده شده از جانب خداوند را همچون حجابی در برابر اژدهای بدی و پلیدی که نماد جهل و تاریکی است، محافظت می کند و در این امر سیمرغ محافظ نیز به کمک ترنج مرکز می آید. نقوش تماما در خدمت فضای آموزشی بوده، و برای رهایی انسان از جهل و تاریکی به سوی نور علم و دانش و در پی آن نزدیکی و قرب پروردگار هستی است.

نقوش کاشی کاری، نمادشناسی، مدرسه، گنجعلی خان، ابراهیم خان