مهسا کاویانی فریز - دانشجوی پژوهش هنر دانشگاه آزاد اسلامی بیرجند
فرهاد خسروی بیژائم - دکتری پژوهش هنر، عضو هیت علمی دانشگاه آزاد اسلامی بیرجند
معصومه اطمینان - فوق لیسانس صنایع دستی، مدرس مرکز آموزش عالی فنی و حرفه ای دختران بیرجند

از عوامل موثر در شکوه و زیبایی معماری ایران، به ویژه در دوران اسلامی، می توان به تزیین و آرایش بناها اشاره کرد که در ادوار مختلف و با توجه به تحولات اجتماعی و فرهنگی، خود را به صورت های گوناگون و هماهنگ با بنا آشکار می سازند. در این میان، حرم مطهر رضوی در قرون مختلف تجلی گاه هنر و خلاقیت هنرمندان بوده است. پژوهش حاضر بر آن است تا با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به بررسی تطبیقی بخشی از تزیینات مسجد گوهرشاد از دوره تیموری و صحن عتیق از دوره صفوی در حرم مطهر رضوی بپردازد؛ که می تواند در مطالعات نمادشناسی مربوطه راهگشا باشد. ضرورت اهمیت مقایسه نقوش کاشی کاری این دو ایوان، درک هر چه بیشتر مفهوم تزیینات حاکم در هرکدام ازین دو دوره تاریخی و میزان تاثیر هنر دوره تیموری بر دوره صفوی می باشد. برای تحلیل نقوش، پس از مطالعات میدانی و کتابخانه ای و بررسی فرمی اولیه در هر یک از دو بنا، ابتدا هر کدام در چهار دسته گیاهی، جانوری، هندسی و کتیبه دار دسته بندی و به بررسی جزییات آنها پرداخته شده است. سپس این داده ها، در دو بنا مورد مقایسه تطبیقی قرار گرفته است. یافته های تحقیق نشان می دهد با همه تاثیراتی که هنر دوره تیموری بر هنر دوره صفوی گذاشته، تکنیک اجرا، نقوش به کار رفته و رنگ زمینه کاشی ها در دوره صفوی به نسبت دوره تیموری متنوع تر گشته که می توان علت آن را در سهولت اجرا با کاشی هفت رنگ دانست. این کاشی ها از منظر در برداشتن نقوش اسلیمی و ختایی، اشتراکاتی دارند. نقوش حیوانی و همچنین نقوش نوشتاری، منحصر به ایوان عتیق است و در گوهرشاد نمونه مشابهی ندارد. در مقابل، نقوش هندسی در مسجد گوهرشاد قابل رویت است که نمونه آن در ایوان عتیق به چشم نمی خورد.

مسجد گوهرشاد، ایوان عتیق حرم رضوی، کاشی کاری صفوی، کاشی کاری تیموری