محمدرضا اختصاصی - عضو هیئت علمی مرکز علمی تحقیقات مناطق کویری و بیابانی دانشگاه تهران
سعید مهاجری - مدیرعامل و مسئول سنتز مطالعات مهندسین مشاور جامع ایران

در اولین کنفرانس جهانی بیابان زائی و بیابان زدائی که توسط دفتر برنامه های زیست محیطی ملل متحد (یونپ) در سال 1977 در نایروبی برگزار شد، بیابان زائی به فرآیند زوال اکوسیستمهای طبیعی و کاهش استعدادهای بالقوه آن در نواحی خشک تا نیمه مرطوب تعریف گردید. ولی از آن زمان تاکنون به دلی تفاوت در ویژگی های محیطی و ساختارهای اجتماعی موثر د ربیابان زائی در نقاط مختلف جهان الگوی مشخص و واحدی جهت طبقه بندی بیابانها و همچنین شدت بیابان زائی ارائه نشده است. در همین راستا تاکنون تعدادی از کشورهای مبتلا از جمله چین، ترکمنستان و هند به صورت موردی اقدام به طبقه بندی محیط های بیابانی و شدت بیابان زائی در اراضی آن کشورها نموده اند که عموما متکی به ویژگی های خاص اکولوژیکی و اجتماعی حاکم بر آن مناطق استوار شده است. به همین دلیل کاربری آنها را در بیومهای خاورمیانه خاصه ایران با محدودیت مواجه می نماید. از سویی طبقه بندی و تعیین شدت بیابان زائی اراضی در ایران، کشوری که به عنوان سرآمد برنامه های اجرائی و بیابان زدائی در جهان مطرح است ضروری به نظر می رسد.لذا بر اساس نیازهای مطالعاتی و ساختارهای محیطی و اجتماعی – اقتصادی حاکم بر بیابانهای ابیران ابتدا روش نسبتا جامع و گام به گام با دخالت کلیه عوامل موثر در بیابانی شدن اراضی ایران تدوین گردید و سپس در مساحتی بالغ بر 10 ممیلیون هکتار از اراضی مرکز تا جنوب ایران مورد آزمون و بررسی قرار گرفت. این روش که به نام «طبقه بندی شدت بیابان زائی در ایران 1374- اختصاصی ،م.ر، مهاجری، س (I.D.C. 1995) معرفی می گردد ابتدا به کمک مطالعات پایه مناطق مورد بررسی بر اساس چشم اندازهای گیاهی به 3 واحد اصلی (اراضی جنگلی و مرتعی – اراضی کشاورزی و شهری – اراضی فاقد پوشش گیاهی) و چندین زیر واحد تفکیک شده است. در مرحله بعد در هر زیر واحد، 8 پارامتر موثر در بیابان زائی شامل 3 عامل محیطی (طبیعی) و 3 عامل انسانی و نهایتا 2 شاخص شدت فرسایش خاک و توان بازگشت پذیری و بازسازی اکوسیستم به روش امتیازدهی مورد بررسی قرار گرفته است سپس با جمع امتیازهای بدست آمده به روش ترازوی وزنی، عوامل اصلی و فرعی موثر در بیابان زائی اراضی مشخص شده اند. امید آنکه با شناخت هرچه دقیقتر عوامل و مکانیسم های بیابان زائی در کشور، برنامه ریزی های اصولی و منطقی در زمینه های بیابان زائی در ایران را شاهد باشیم.