دادور لطف الله زاده - کارشناس ارشد مرکز تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری کشور
جمال قدوسی - استادیار پژوهشی مرکز تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری کشور
علی خلخالی - کارشناس ارشد مرکز تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری کشور

در مناطق نیمه خشک ایران اغلب مراتع تحت چرای مفرط به وسیله دامها بوده و می باشد. به طوری که در این مناطق جابجائی دامها در مراتع به میزان در دسترس بودن علوفه و آب همراه با برخی از سنت های محلی بستگی دارد. از طرف دیگر، در اثر رشد فزاینده جمعیت و افزایش نیاز به غذا، بسیاری از مراتع واقع در محدوده روستاها به اراضی کشاورزی تبدیل شده اند که خود در روند و الگوی چرای دامها اثر گذاشته و به همین دلیل موجب شده است تا مراتع واقع در مناطق پر شیب کوهستانی نیز در معرض چرا قرار گرفته و به شدت تخریب شوند. از این رو، به منظور دستیابی به رابطه بین وضعیت مراتع، ویژگیهای خاک و حرکت و جابجایی دامها در مراتع، تحقیق حاضر در آبخیز نمرود واقع در شهرستان فیروزکوه (در شمال شرقی تهران) اجرا شده است. به نحوی که برای مشخص کردن ویژگیهای خاک از روش ژئوپدولوژی بر اساس داده های حاصل از تفسیر عکسهای هوایی، تصاویر ماهواره ای لندست – TM و نقشه های توپوگرافی همراه با تشریح پروفیل های خاک در 40 نقطه و تجزیه نمونه های خاک در آزماشگاه خاکشناسی، استفاده شده است. برای تعیین وضعیت پوشش گیاهی و وضعیت مراتع و پسرفت خاک نیز به ترتیب از شاخص پوشش گیاهی NDVI ، روش چهار عامل و نقشه پسرفت و تخریب خاک GLADOS بهره گیری گردیده است. نتایج حاصل از این تحقیق نشانگر این است که هرچند وضعیت مرتع در مناطق کوهستانی و تپه های کوهپایه ای در حد متوسط تا خوب است. اما در برخی نقاط به ویزه در تپه های متشکل از پیدمنت ها وضعیت مراتع به شدت ضعیف (فقیر) می باشد. در بررسی رابطه بین واحدهای ژئومرفولوژی با خصوصیات پوشش گیاهی و مراتع مشخص شده است. که در واحدهای کوه و تپه به رغم دور بودن آنها از محل استقرار روستاها، تخریب پوشش گیاهی و در نتیجه سیر نزولی وضعیت مراتع از خوب به ضعیف به شدت تخت تاثیر اقدامات عامل انسانی به ویژه در رابطه با جابجایی زمانی و مکانی گله دام ها است. به طوری که در این مناطق، جوامع گیاهی به طور کلی دچار دگرگونی شده و در اثر جایگزین شدن گونه های گیاهی مهاجم، خاک نیز تخریب و پسرفت نموده است. نتایج حاصل از مشاهدات میدانی نیز مبین این بوده که اثر اقدامات عامل انسانی در قالب اجرای برنامه چرای مفرط در مراتع و جمع آوری مواد سوختی از سطح مراتع (از طریق بوته کنی و قطع اشجار) به صورت معنی داری در تغییر شرایط و وضعیت فعلی مراتع تاثیر گذار بوده است. بر اساس یافته های حاصل از این تحقیق، می توان نتیجه گیری نمود که به دلیل وجود رابطه قوی بین وضعیت مراتع، واحدهای اراضی، ویژگیهای خاک و تغییرات آن، با جابجایی زمانی و مکانی دامها در مراتع، ضرورت دارد به موضوع ورود و خروج دام ها به مراتع از نظر زمانی و مکانی توجه ویژه شود. زیرا اجرای این برنامه می تواند موجب بهبود و توسعه شرایط و وضعیت مراتع از یکسو و مهار و جلوگیری از پسرفت خاک در مراتع در اثر رخداد فرسایش از سوی دیگر، شود.

پسرفت خاک ، جابجایی و حرکت دام ها، چرای مفرط ، وضعیت مرتع ، شاخص پوشش گیاهی ، فرسایش خاک