جعفر شانظری - دانشیار دانشکده ادبیات و علوم انسانی گروه فلسفه و کلام اسلامی
فاطمه زارع - دانشجوی دکترای حکمت متعالبه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان

مسأله علم و ادراک اگر چه در فلسفه اسلامی تا زمان علامه طباطبایی به صورت مساله ای مستقل و عنوانی خاص مطرح نبودهاما فیلسوفان مسلمان در بسیاری از مباحث فلسفی به آن پرداخته اند. از آثار و نوشته های بسیاری از آنان چنین به دست میآید که علم و ادراک از مقوله ای واحد است اما با مطالعه در برخی از آثار ابن سینا برداشت می شود که آن دو مفهوم را متفاوتبه کار گرفته است. ابن سینا از شناخت حسی به ادراک و گاه معرفت و از دستاورد و شناخت عقلی و فکری به علم تعبیر میکند و حس را سبب حصول ادراک )معرفت( و بدیهیات را سبب حصول علم می داند. علامه طباطبایی )ره( برخلاف ابن سینا،تمایز و تفاوتی بین علم و ادراک قائل نشده، بلکه معمولاً آن دو را مترادف بکار میبرد. از این رو وجوه اشتراک و افتراقی بینآراء این دو فیلسوف در باب علم و ادراک وجود دارد. از نظر هر دو فیلسوف منشأ معارف بشری ادراک جزئیات و صور حسیاست و هر دوفیلسوف، ادراک کلیات را به واسطه حس دانسته اند. اما وجه افتراق ایشان، در انتزاع بدیهیات است. ابن سینا،پیدایش بدیهیات در ذهن انسان را منوط به اتصال عقل انسان به عقل فعال دانسته لکن علامه طباطبایی )ره( بدیهیات رامسبوق به ادراک حسی میداند و بحث معقولات ثانیه فلسفی را پیرامون این مطلب مطرح می کند. این نوشتار به تحلیل مسالهعلم و ادراک و تبیین نگاه ابن سینا و علامه طباطبایی )ره( پرداخته است.

علم، ادراک، معرفت، حس، بدیهیات